“АЛТАН ГОВЬ” ТӨСӨЛ БУЮУ ГОВЬ ГЭМЭЭНЭ АЛТ БОЛОХ НЬ

1.Шилдгүүд хийгээд бүтээн байгуулалт Монголчууд шилдгээр дүүрэн ажээ. “Зууны манлай дуучин”, “зууны манлай тамирчин”, “оны шилдэг улстөрч”, “оны шилдэг эдийн засагч”, “Зууны манлай нам”, “оны мисс”…гээд бараг л өдрийн, сарын шилдэг бүсгүй шалгаруулах нь холгүй байна. Манай сүүлийн хоёр Засгийн газрын Ерөнхий сайдууд оны шилдгээр нэг бус, зарим нь бүр олон удаа, заримдаа бүр болиоч гэмээр олон удаа шалгарч байсан. Ийм олон шилдэг онцгой хүмүүстэй, манлай намтай атлаа улс орон хөгждөггүй, улам ядуураад байдгийн усир юундаа байна. вэ. Харин улс орны хөгжлийн гол гогцоо болсон бүтээх байгуулалтын тухай сүүлийн арав гаруй жил үндсэндээ дуугарсангүй. Бүтээн байгуулалт хоёр талтай, нэг нь өндөр үр ашигтай, нөгөө нь үр ашиг багатай байж болох юм. Өнөөдрийн засгийн газрын нийгэм эдийн засгийн бодлогын нэг гол зарчим бол харьцангуй түргэн хугацаанд өндөр ашиг өгөх тийм төслийг юуны түрүүнд эхэлмээр. Бүтээн байгуулалт гэж юу юм бэ, өнгөрсөн зууны гол гол бүтээн байгуулалтууд юу байв аа гэж эргэж нэг санах нь том сургамж байж магадгүй юм. Өнгөрсөн зууны 49 оноос эхэлж байгуулсан төмөр зам, ердөө 70-80 аад онд байгуулсан. Эрдэнэт,Баганур, Бор-Өндөр, Улаанбаатар хотын барилгажуулалт, ТЭЦ-III, IV тэдгээрийн эргэн тойрон дахь дэд бүтцийн обьектууд өнөөг хүртэл бидний сайн сайхан амьдрах нөхцөлийг бүрдүүлж, тэжээсээр байна. Тэгэхдээ үүнийг хэн байгуулсан билээ гэдгийг санахад бас илүүдэхгүй юмсан. үүнтэй уялдуулаад социализмын үед ихэд дэлгэрсэн нэг онигоог сануулахад илүүдэхгүй биз ээ. Гадаадын зочинд нэг нөхөр Монгол Улсын бүтэн байгуулалтын тухай танилцуулж байна гэнэ. Энэ арьс ширний үйлдвэрийг хэн байгуулсан юм бэ гэж асууж гэнэ. Чехүүд гээд түгдрэлгүй хариулж. Махзомбинатыг хэн барьсан юм бэ гэхэд германууд гэж. Эрдэнэт, Бор-Өндөр, бусад барилаг байгууламж гээд үргэлжлүүлэн асуухад ах нар гээд л дуржигнатал хариулж байх юм гэнэ. Үгүй тэгээд та нар чинь өөрсдөө юу байгуулж байнаа гээд гайхахад бид социализм байгуулж байнаа гэж хэнэг ч үгүй хариулжээ. Өнгөрсөн зуунд хийж бүтээсэн шиг тийм бүтээн байгуулалт өнөөдрийг хүртэл мартагдсан бөгөөд ард түмэн үүнийг үгүйлсээр олон жил өнгөрч байна. Тэгвэл одоо яг ийм бүтээн байгуулалтын “үнэр ханхийж” эхэллээ. 2.Ноён Фридланд гэж хэн бэ? Монголын хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр “Оюутолгой”, “Эрдэнэт”-ээс хэд дахин илүү нөөцтэй дэлхийн том орд болж байна. Канадын нэгэн компани энэ ордын хайгуулд асар их хөрөнгө оруулалт хийж байна. “Айвенхоу майнз” компанийн эзэн Роберт Фридланд Монгол Улсын төрийн тэргүүн нарын гадаадад хийх айлчлалд бизнесийн төлөөлөгчийн бүрэлдүүнд орж явлаа, эсхүл Ерөнхий сайд энэ компанийн захирлыг хүлээн авч уулзлаа гэсэн ерөнхий мэдээлэл материал цацагдаж байснаас бус “Оюутолгой”-н зэс алтны ордын нөөц, эдийн засгийн ач холбогдлын талаар өнөөг хүртэл манай улсын мэргэжлийн байгууллага болоод, эрдэмтэд, судлаачид ямарваа нэг дүгнэлт хийсэнгүй. Харин энэ компанийн захиргаанаас Монгол Улсын асуудлыг хариуцсан албан тушаалтнуудад ордын хайгуулын явцын талаархи болон нөөц, эдийн засгийн баримжаа үнэлгээний талаар тухай өүрд нь мэдээлдэг байсан төдийгүй, харьцангуй дэлгэрэнгүй мэдээллийг интернэтээр цацдаг байна. Интернэтийн мэдээлэлд тулгуурлан “Овутолгой”-н ордын тухай бид өөрсдийн санал бодол, дүгэлтээ толилуулж байна. Эхлээд “Айвенхоу майнз” гэж ямар компани байдаг, “Оюутолгой” гэж ямар орд бхйдаг талаар ойлголт өгье. Энэ компани нь 1994 оны нэгдүгээр сард анх “ВС” нэртэй байгуулагдан мөн оныхоо хоёрдугаар сард “Энэтхэг, Хятадын алтан орд” нэртэй болж, жилээс жилд хөрөнгө нь өссөөр 1999 оны зургадугаар сард одоогийн энэ хэрээ авчээ. Одоо энэ компани нь Канадын Ванковурт төвтэй, Ази дахь салбар нь Сингапурт байдаг аж. Австрали, Миями буюу Бирм, казах улс, БНХАУ, Өмнөд Солонгос, Вьетнамд орд газар, салбар нь байдаг юм байна. Миямид Монивагийн зэсийн ордыг хамтарсан үйлдвэрээр эзэмшдэг бөгөөд одоогоор 25000 тонн катодын зэс үйлдвэрлэдэг ба цаашдаа 1000000 тонн хүртэл үйлдвэрлэх зорилт тавьж байна. Энэ нь ордын зэсийн нийлбэр нөөц нь 1.2 сая тонн болох бөгөөд харин зэсийн дундач агуулга 0.3-0.4 хувь юм байна. Австралийн Саважа риверийн төмрийн хүдрийн ордыг мөн хамтарсан үйлдвэрийг эзэмшдэг бөгөөд энэ ордын нийт нббц нь 50 гаруй хувийн төмрийн ислийн агуулгатай 230-аад тонн хүдрээр илэрхийлэгддэг ажээ. Казах улсад Усть –К 100-аад км зайд алтны уурхайг мөн үйлдвэрээр ашигладаг юм байна. Ийнхүү энэ компани бусад орнуудад тухайн улсын хамтарсан үйлдвэрүүд ажиллаж байгаа нь нэг санааг бидэнд хэлээд байгаа юм биш үү. Энэ талаар бид доор тодотгох болно. “Айвенхоу майнз” компани нь 1996 онд “Оюутолгой” –н зэсийн ордын хайгуулын лицензийг дэлхийд алдартай “ВНР” компаниас авсан бөгөөд 2003 оны сүүлч 2004 оны эхээр энэ компанид 37 саядолларыг шилжүүлж, энэ ордыг ашиглах лицензийг дангаараа эзэмших эрхтэй болжээ. Энэ эр Монголд ажиллах хугацаандаа монголсуудад их л элгэмсүү хандаж, их өрийг дарахад чармайлт гаргаж 50 сая доллараа нэг жилийн хугацуутай манай Засгийн газарт зээлүүлж байсан нэгэн. Түүнээс гадна дэлхийн хэмжээний энэ том ордыг асар богино хугацаанд хайгуул хийж нөөцийг нь ашиглалтад бэлтгэхээр асар их хөрөнгө хаяж, үнэхээр зүтгэж байгааг бид өөрсдөө харж байна. Бидний нүдэн дээр гарт баригдах, нүдэнд үзэгдэх юм хийгээд байгаа түүнд итгэж түүнтэй хамтарч ажиллах гээд үзвэл яасан юм бэ. 3.”Нохой шуугиулсан” “Оюутолгой” Оюутолгойн орд нь Улаанбаатар хотоос урагш 570 км зхйд, Өмнөговь аймгийн Даланзадгад аас урагш 220 км-т, Тавантолгойн нүүрсний ордоос зүүн тийш 110 км-т оршино. Ордоос БНХАУ-ын хил хүртэл 80 км зайтай. Энэ ордын “Оюутолгой”-н өмнөт, Хюго Даммит гэсэн хоёр үндсэн хэсгийн нөөцөд хайгуул хийсэн. Оюутолгойн ордын талбай нь хойноос урагш сунаж тогтсон, уртаашаа 5.5 км, баруунаас зүүн тийш өргөнөөрөө гурван км талбайтай. 2004 оны наймдугаар сарын байдлаар хайгуулын нийт хугацаанд 107 сая ам.лоларыг зарцуулсан байна. Одоогоор 500000 уртааш метр өрөмдлөг хийсэн. Өмнөт “Оюутолгой” –д ашиглахад бэлтгэсэн нөөц нь 0.48 хувийн зэс, 0.36 г/т алтны 1.06 тэрбум тонн хүдэр 5.08 сая тонн зэс, 385.6 тонн алтаар тодорхойлоглож байна. Мөн манай улсад мөрдөгдөж байгаа ангиллын дагуу бол урьдчилсан хайгуултай дүйцэхүйц хайгуулын малталтын сүлжээгээр Хюго Даммитын ордод 1.29 хувийн зэсийн, 0.23г/т алтны агуулгатай 1.16 сая тонн хүдэр буюу 18 сая тонн зэс, 276 тонн алтны нөөцийг тодорхойлжээ. “Эрдэнэт”-ийн ордын нөөц нь 0.8-0.9 хувийн зэсийн агуулга бүхий 1.2 тэрбум хүдэр буюу зургаан сая тонн зэсээр илэрхийлэгдэнэ.Эндээс үзвэл зөвхөн Өмнөт “Оюутолгой”-н нөөц нь “Эрдэнэт”-н нөөцтэй жишиж болохуйц адил хэмжээтэй байна. Харин “Оюутолгой”-н зэсийн нийт нөөцийг “Эрдэнэт”-ийн зэсийн нөөцтэй тоо хэмжээний хувьд харьцуулах юм бол түүнээс бараг дөрөв дахин их байна. Өнөөдрийн дэлхийн зах зээлийн үнээр “Эрдэнэт”-ийн анхны нөөцийг үнэлбэл 18 тэрбум доллар болох ба “Оюутолгой”-н ордын цар хүрээ ойлгогдож байна. Гэхдээ энэ ордын газар зүй эдийн засгийн байршил ордыг ашиглах нөөц зэрэг нь “Эрдэнэт”-ийнхээс төвөгтэй гэдгийг ч тэмдэглэх нь зүйтэй. “Эрдэнэт”-н орд бол хучдас хөрс багатай тэгвэл зөвхөн Өмнөт “Оюутолгой” хучдас хөрсний коэффициент 2.8 байна. Мөн Хюго Даммитын ордыг ил ба далд хосолсон аргаар ашиглахаар төлөвлөж байна. Гэхдээ Хюго Даммитын ордын зэсэд шилжүүлсэн агуулга нь “Эрдэнэт”-ийнхээс бараг 2 дахин өндөр байна. Энэ бол зөвхөн нөөцийг механикаар харьцуулсан тоон үзүүлэлт юм. Хүдрийг баяжуулж боловсруулсан эцсийн бүтээгдэхүүн гаргах технологийн судалгаа, ирээдүйн уурхайн үйлдвэрийн усан хангамжийг шийдвэрлэсэн байдал зэрэг нь бидний олж авсан мэдээлэлд хангалттай биш байсан бөгөөд эдгээр нь ордын эдийн засгийн ач холбогдлыг тодорхойлох гол хүсин зүйл гэдгийг энд тэмдэглэе. Ялангуяа хүдэр баяжуулалтын арга технологийг тодорхойлдог гол шинж болох хүдрийн эрдсийн найрлага зэрэг тулгуур үзүүлэлтүүд дурьдсан мэдээлэлд байхгүй байна. Зэсийн исэлдсэн болон хоёрдогч эрдсүүдийн агуулга өндөр байх нөхцөлд хүдрийг нуруулдан уусгах аргаар баяжуулан уусмалаас катодын зэс ялгах боломжтой шинэ, хэмнэлттэй технологи өргөн нэвтэрч, дэлхийн нийт зэс үйлдвэрлэлийн 20 гаруй хувийг энэ аргаар ялгаж буй туршлагыг “Оюутолгой”-н орд газрын хүдрийг боловсруулах аргыг сонгоход анхаарч үзэх хэрэгтэй юм. мэт болон хайгуулын сүлжээний хувьд хангалттай нарийвчлалтай судалсан нөөцөө ресурс буюу монголоор нөөц баялаг, эсхүл бараг таамаг нөөцийн зэрэглэлээр ангилсан юм болов уу гэж бодогдож байна. орнуудад уурхайн үйлдвэр байгуулах үндэс нь баттай, бодитой тогтоогдсон нөөц буюу олон улсын уурхайчдын мэргэжлийн хэлээр бол “резерв” байдаг. Гэтэл “Оюутолгой”-н ордын нөөцийг баттай бодитой тогтоосон ресурс гэж нэрлээд байгаа нь ойлгомжгүй байна. Харин Хюго Даммитын ордын нөөцийг үндсэндээболомжтой ресурс гэж нэрлэснийг ойлгож байна. Энэ бүхэн нь нийт “Оюутолгой”-н нөөцийн магадлалд бага зэрэг эргэлзээ төрүүлж байна гэдгийг энэ ялдамд тэмдэглэх нь зүйтэй. Энэ ордын нөөцийн тооцоо, үйлдвэрийн ач холбогдлыг тодорхойлох эдийн засгийн анхны урьдчилсан үнэлгээг энэ чиглэлээр дагнан мэргэшсэн, Канадад төдийгүй, олон улсын нэр хүнд бүхий тусгай судалгааны АМЕС хэмээх байгууллага, эрдэмтэд хэдэн жилийн турш хийж байгаа бөгөөд одоо ч гэсэн үргэлжлүүлэн хийж байгаа юм байна. Энд 2004 оны эхээр боловсруулсан эдийн засгийн анхны үнэлгээний товч үр дүнг толилуулъя. Өмнөт “Оюутолгой”-г 560 м хүртэл гүнтэй ил уурхайгаар, Хюго Даммитын хэсгийг ил ба далд хослосон аргаар гэхдээ 1600 м гүнд ашиглахаар төлөвлөсөн байна. Техник-эдийн засгийн гурван хувилбар тооцоог авч үзжээ. Үүнд нэгд, үйлдвэрийг хоёр үе шаттай байгуулах, хоёрт, шууд бүрэн хүч чадлыг эзэмших, гуравт, зөвхөн Өмнөт “Оюутолгой”-г ашиглах гэсэн гурван хувилбар байна. Гэхдээ “Оюутолгой”-д уурхай ба баяжуулах фабрикийг барьж, эндээс алт бүхий зэсийн баяжмалыг Хятад улс уруу зөөж эцсийн бүтээгдэхүүн гаргах юм байна гэж ойлгогдож байна. Харьцуулбал нэгдүгээр хувилбар нь оновчтой гэж үзсэн ба энэ нь эхлээд нөөц нь баттай тогтоогдсон Өмнөт “Оюутолгой”-н хэсгийг уурхайгаар нээж жилд 20-иос дээш тонн хүдэр олборлож баяжуулан дараа нь Хюго Даммитын хэсгийг ашиглаж эхлэн улмаар үйлдвэрийн хүч чадлыг 40 сая тоннд хүргэх. Эхлээд Баруун өмнөт, “Оюутолгой”-н хүдрээс 17-20 сая тонн хүдэр олборлож, 2007 оноос бүтээгдэхүүн гаргаж эхлэх юм байна. Энэ хооронд Өмнөт Хюгогийн ил уурхай, Хойд Хюгогийн далд уурхайг ашиглалтад бэлтгэж, үйлдвэрийн хүч чадлыг 40 сая тонн болгох нөхцөлийг бүрдүүлнэ. Үйлдвэрийн нийт хөрөнгө оруулалтад 529 сая доллар шаардагдана. Эхний 1-4 жилд ашиглалтын зардал нь 130-183 сая доллар. 5-16 дахь жилд энэ зардал нь 235-255 сая доллар болно. 17 дахь жилээс эхлэн жилийн зардал 230-117 сая доллар болон буурна. Захиргааны ба бусад зардал нь жилд 20 сая доллар байна. Нэг унц /31.1г/ алтны үнийг 400 доллар, нэг раунд /0.545г/ зэсийн үнийг нэг доллар гэж үзээд эхний жилүүдэд ашиг нь дундчаар 145 сая доллар болох ба хоёр дахь үе шатнаас буюу үйлдвэр бүрэн хүч чадлаар ажиллаж эхэлсэн үеэс эхлэн татварын дараахь ашиг нь жилд 399-516 сая доллар болно. Жилд 300000-400000 тонн зэс, 10-аад тонн алт олборлохоор төлөвлөж байгаа бололтой юм. Нэг паунд зэсийн өөрийн өртөг нь 36-40 центээс хэтрэхгүй байхаар тооцоолсон байна. Эдийн засгийн урьдчилсан тооцоонос үзэхэд “Оюутолгой”-н ордыг ашигласнаас гарах нийт үр ашиг нь хоёр тэрбум доллараас багагүй болох агаад үйлдвэрийн зардлаа зургаан жил хүрэхгүй хугацаанд нөхөх эцсийн үр дүн гарч байна. Энэ нэг жилийн өмнө буюу нөөц нь өнөөгийнхөөс нэлээд бага тоо хэмжээтэй байсан үед хийгдсэн ба сүүлийн жил гаруй хугацаанд Хюго Даммит ордын нөөц үлэмж нэмэгдсэнийг харгалзвал нийт үр ашиг бас үлэмж нэмэгдэх нь лавтай. 4.ХӨГЖИЛ ДАГУУЛАХ ХОЁР “ТОЛГОЙ” “Тавантолгой”-н коксжих нүүрс, Бүрэнхааны фовфорит нь дэлхийн том орд болох тухай өнгөрсөн зууны далаад оноос ярьж эхэлсэн билээ. Тэр ч байтугай гадаад дотоодын олон арван эрдэмтэд, эрдэм шинжилгээний байгууллагууд олон жилийн турш судалгаа хийж, зураг төсөл, дүгнэлт гаргасан бөгөөд энэ ажил өнөөг хүртэл үргэлжилсээр, хамгийн бүүлд гэхэд л “Тавантолгой”-н ордыг аж ахуйн эргэлтэд оруулах талаар Япон улсын судалгааны байгууллага, уурхайн үйлдвэрлэлийн талаар дагнасан үйл ажиллагаа явуулдаг дэлхийд алдартай ВНР компани тооцоо дүгнэлт хийсэн байна. Олон жилийн турш явуулсан судалгаанаас үзэхэд, “Тавантолгой”-н хувьд нүүрсний нөөцөөр үнэхээр дэлхийн том ордуудын нэг төдийгүй, чанарын хувьд өндөр зэрэглэлтэй нүүрс болох нь нэгэнт нотлогдсон. Энэ нүүрсийг ихээр хэрэглэгч нь хүнд үйлдвэр багжсөн улсууд байх бөгөөд эдгээрорнууд нь ордоос алслагдсан, тээвэрлэлтэд зардал их гарах учраас ордыг ашиглах , эдийн засгийн үр ашгийг бууруулж байгаа юм. Дотооддоо ашиглана гэхээр хэрэгцээ хязгаарлагдмал, “Тавантолгой”-н ордыг өндөр хүч чадлаар олборлох боломжгүй байлаа. Тэгвэл одоо “Оюутолгой” ордын үйлдвэрийн ач холбогдол тодорхой болж байгаа нөхцөлд “Тавантолгой”-г энэ ордтой холбож үзэх зайлшгүй шаардлага гарч ирж байна. “Тавантолгой” ба “Оюутолгой”-н орчимд “Цагаансуврага” гэж бас нэг “Эрдэнэт”-ийн нөөцөөс жижгэвтэр орд юм байна.”Тавантолгой-н нүүрсний орд бол Оюутолгойгоос баруун хойш 110 км, Даланзадгад хотоос зүүн тийш 100-гаад км зайтай. Харин “Цагаансуврага” бол “Оюутолгой”-гоос зүүн хойш 140-өөд км, Сайншанд хүртэл 130-аад км зайтай. Мөн Дундговийн хойт, зүүн хойт хэсэг, Дорноговийн Шивээ-Овоо орчимд хүрэн нүүрсний том том ордууд бий. Эл байдал нь Өмнөговь, Дундговь, Дорноговь буюу говийн бүсэд зэсийн эрчим хүчний үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэх өргөн боломжийг нээж байна. “Эрдэнэт” үйлдвэр жилдээ 23-25 сая тонн хүдэр олборлож 23-28 хувийн агуулгатай 430-470 мянган тонн зэсийн баяжмал үйлдвэрлэдэг бөгөөд түүн дэх металл зэс нь 106-120 мянган тонн болж байна. “Эрдэнэт”-ийн үйлдвэр цаашид энэ хүч чадлаар буюу арай бага хүч, чадлаар 25-30 жил ажилах нөөц бий. “Цагаансуврага”-ын ордоос жилд арваад сая тонн хүдэр олборлож, 50000 тонн зэс агуулсан баяжмал гаргах урьдчилсан тооцоо бий. “Оюутолгой”-н ордын техник эдийн засгийн гол гол үзүүлэлтийн талаар дээр өгүүлсэн. Харин бидний бодлоор бол “Оюутолгой”-н ордоос жилд 40 хүртэл тонн сая хүдэр олборлосон тохиолдолд наад тал нь 300000 тонн металл зэс гарч болох юм байна гэж үзэж байна. Иинхүү Монгол Улсын нутаг дэвсгэрт 2008-2010 оны үед 450-500 мянган тонн зэс агуулсан хагас түүхий буюу баяжмал гарах боломжтой байна. Эндээс үзвэл жилд 500000 тонн цэвэр зэс гаргах пиро болон гидрометаллургийн заводыг байрьж байгуулах нь бодит үндэслэлтэй байна. Эдийн засгийн, дэд бүтцийн, экологийн талаас бодож үзвэл энэ заводыг говь нутагт тухайлбал, Оюутолгой, Тавантолгойн орчим, эсхүл Шивээ-Овоо, Чойр орчим барьж байгуулж болох юм. Дэд бүтцийг хөгжүүлэх Зэсийн завод байгуулахад дэд бүтцийн обьектуудыг юуны өмнө барьж байгуулах хэрэгтэй байна. Оюутолгойгоос Зүүн баян хүртэл 270-280 км төмөр зам, шаардлагатай тохиолдолд Тавантолгойгоос Оюутолгой хүртэл 100 км төмөр зам бүгд 380 км төмөр кам, Шивээ-Овоо эсхүл 400 мегаватт хүч чадалтай дулааны цахилгаан станц байгуулах шаардлагатай. Эсхүл нөөц нь судлагдсан Хараагийн ураны орд газрыг түшиглүүлэн атомын цахилгаан станц барьж байгуулах асуудлыг судалж үзүүштэй. 380 км төмөр замд тавихад 400 сая доллар, дулааны цахилгаан станц байгуулахад мөн 250-иад сая доллар, зэсийн завод байгуулахад 500-гаад сая доллар шаардлагатай байж болох юм. Ийнхүү зэсийн завод, түүний дэд бүтцийг хөгжүүлэхэд 1.1 тэрбум доллар шаардлагатай болж байна. Өнөөгийн дэлхийн зах зээлийн үнээр тооцвол 500000 тонн зэсийн борлуулалтын орлого нь 1.5 тэрбум доллар болж байна. Харин нэг тонн зэс үйлдвэрлэх ббрийн өртөг нь ялгах аргаасаа хамаараад 0.8-1.7 мянган доллараас хэтрэхгүй. Энэ үйлдвэрийн ашгаас 30 хувийн татвар мөн нийт борлуулалтын орлогоос 2.5 хувийн роялти авна гэвэл улсын төсөвт жилд хангалттай орлого орох боломжтой. Үүнээс гадна “Оюутолгой”-н ордоос жилд 10-аад тонн алт ялгах боломж бий. Үүнийг өнөөгийн дэлхийн зах зээлийн үнээр тооцоход жилийн бүтээгдэхүүн нь 130 сая доллар болно. Эндээс манай улс 1.1 тэрбум долларын хөнгөлттэй зээл авна гэвэл түүнийгээ 10-15 жилийн дараа төлж барагдуулж чадах юм. Энэхүү тойм тооцоонд зэсийн эрдсүүдэд ямагт дагналдаж оршдог алт, мөнгө, молибден, селен зэрэг элементүүд болон зэс хайлуулах явцад саармагжуулах процессоор ялгаран гарах хүхрийн хүчлийн үнэ цэнийг тусгаагүй билээ. 5.МОНГОЛ БОЛ АФРИК БИШ Налайхын нүүрсний уурхай байгуулагдсанаас эхэлбэл манай улсын үндэсний уурхайн үйлдвэрлэлийн түүх 80 гаруй жилээр хэмжигдэнэ. Тэгэхдээ уурхайн үйлдвэрлэлийн эрчимтэй хөгжлийн түүх нь сүүлийн 30 гаруй жилээр тодорхойлогдоно. Энэ нь үндсэндээ хуучин ЗХУ-тай хамтарсан үйлдвэрүүдийн хөгжлөөр илэрхийлэгдэх бөгөөд эдгээр нь өнөөдрийн “Эрдэнэт”, Бор-Өндөр, алтны зарим томоохон уурхайнууд, мөн Багануур болон бусад нүүрсний уурхайнууд юм. Чөлөөт зах зээлд шилжсэнээс хойш төрөөс “Алт” хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх тусгай бодлого явуулсны үр дүнд шороон ордоос алт олборлох үндэсний үйлдвэрүүд богинохон хугацаанд асар их хурдацтайгаар хөгжлөө. Бид социализмын үеийн уурхайн үйлдвэрүүдийн хөгжил, онцлог, гаралтэй сүүдэртэй талууд, нийгэм эдийн засгийн үр өгөөжийн талаар хангалттай ярилцсан учраас энэ удаад олон зүйл нурших хэрэггүй гэж үзэж байна. Гагцхүү “Эрдэнэт”, Бор-Өндөр, Багануурыг барь байгуулснаар эзгүй буйд тал хээр нутагт орчин үеийн тохилог орон хот суурин сүндэрлэж, хэдэн арваас хэдэн зуун км төмөр , засмал зам, өндөр хүчдэлийн шугам бий болж, олон арван мянган хүн ажилтай болж, амьдрал нь дээшилж, манай улсын эдийн засагт дорвитой хувь нэмэр оруулсан юм шүү гэдгийг дахин дахин тэмдэглэх нь зүйтэй болов уу. Үүнийг яагаад байн байн нуршаад байна вэ гэхээр барууныхан биднийг “Оросын дагуул улс”, “Зөвлөлтийн колони байсан гэж үздэг байсан шүү дээ. Одоо Оюутолгойн ордыг эзэмших гэж байгаа шинэ түншээсээ, эдгээрээс дутахгүй том ордыг эзэмшиж, үүнээс дутахааргүй шинэ техник, технологитой, дэд бүтэцтэй, үр өгөөжтэй үйлдвэр байгуулна гэж бодох үндэс байна. Бид Африкийнхаас юугаараа ялгаатай, юугаараа төстэй юм бэ. Бидний гадарлахаар, өнгөрсөн зууны жараад оныг хүртэл өндөр хөгжилтэй өрнөдийн орнууд Африкийн олон орны алмааз, уран зэрэг үнэт эрдэнэсийг хомхойлон цөлмөж байсан. Бид ч гэсэн өнгөрсөн зууны дөчөөд оноос тавиад оны үед Модотын цагаан тугалга, Зүүнбаянгийн нефть зэргээ “ах нартаа” бараг зүгээр өгч байсан. Жараад оноос эхлэн геологи, уурхайн чиглэлээр дээд дунд боловсролтой мэргэжилтнүүдийг олон зуугаар нь бэлдэж, олон зуун эрдэмтэд төрж, далаад оны эхээр дээрх томоохон үйлдвэрүүдийг байгуулахад гадаадынхантай эн тэнцүү харилцаж чадах боловсрол мэргэжилтнүүдтэй болсон авч, тухайн үеийн улс төрийн бодлогын дарамтад орж зарим талаар алдаж онож байсан боловч, харийнханд эрдсийн баялгаа цөлмүүлэх боломжийг олгоогүй, харин ч өнөөг хүртэл үр ашгаа өгч байгаа олон үйлдвэр уурхайг байгуулсан нь бидний бахархал юм шүү. Төр засаг яах гэж онгон байгалиа талхалж, эвдэж, газрын хэвлийгээ ухаж төнхдөг вэ гэхээр уурхай үйлдвэр байгуулж, татвар авс, эдийн засгаа хөгуүүлж, иргэдийнхээ амьдарлыг дээшлүүлэх гэдэг нь жирийн үнэн. Уурхай, металлургийн үйлдвэрүүдээс авах гол татвар нь бүтээгдэхүүн борлуулалтын /ашгийн/ орлого байх бөгөөд үүнийн хэрэгжүүлэх “амин сүнс” нь бүтээгдэхүүн хуваах зарчмаар байгуулагдсан хамтарсан үйлдвэр байдаг. ОХУ зэрэг гадаадын зарим улс гүрэнд “Бүтээгдэхүүн хуваах гэрээний тухай” хууль мөрдөгддөг ба газрын хэвлийн ашиглуулах хайгуул, олборлолтын лицензийг хослуулан өгөхдөө зөвхөн бүтээгдэхүүн хуваах зарчмаар ажиллахаар талбайн зөвшөөрлийг олгодог нь сургамж болж, санаа авмаар зүйл юм. Дэлхийн улс орнуудын практикт газрын хэвлийгээ үнэлж, эрдэс баялгаа гадаадын хөрөнгө оруулагчдад ашиглуулдаг гурван янзын гэрээний хэлбэр байдаг юм байна. Тухайлбал: “Орд газрыг эзэмшигч нь бүтээгдэхүүн борлуулж нөөц ашигласны татвар, төлбар болон бусад хуулийн дагуу төлөх татварыг өмчлөгчид төлсөн нөхцөлд үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүнээ бүрэн захиран зарцуулах эрх авдаг. Өмчлөгстэй бүтээгдэхүүн хуваах тухай гэрээ байгуулдаг. Өмчлөгчид тодорхой үйлчилгээ үзүүлэх гэрээ байгуулдаг хэлбэрүүд байна. Гэтэл Гадаадын хөрөнгө оруулалтын тухай манай хуульд ашигт малтмалын орд газрыг гадаадын хөрөнгө оруулагч ашиглахдаа улсад төлөх татвараас эхний таван жилд 50 хувь чөлөөлөгдөнө гэсэн мулгуу заалт байдаг нь авилгад өртсөн Африкийн зарим орнуудтай адил болж байна. Жишээ нь, “Бороогийн орд”-ыг ашиглах тухай тогтвортой байдлын гэрээ гэгчид 1 жил татвараас чөлөөлөгдөхөөр заасан бөгөөд энэ ордыг эзэмшигчид уг ордыг найман жилд дуусгахаар шуурхайлан ажиллаж байна. Ийм тогтвортой байдлын гэрээ байгуулаад байх юм бол одоо ба хойч үе маань цөлмөж ухсан газар, онгойж харласан нүхтэй үлдэх аюул биднийг тоссоор байна. 6.ГОВЬ ГЭМЭЭНЭ АЛТ БОЛОХ НЬ, ГЭВЧ Монгол Улсын Үндсэн хуульд зааснаар шазрын хэвлийн баялаг нь төрийн өмч бөгөөд Монголын бүх ард түмний ашиг сонирхол, сайн сайхны тусын тулд ашиглагдах учиртай. Гэвч Үндсэн хццлиар тогтоосон энэ зарчим бидний амьдрал практикт яв цав биелэгдэн хэрэгжиж чадахгүй байна. Юуны өмнө эрдсийн түүхий эдийг эрэх, хайх, олборлох, боловсруулах, борлуулахтай холбогдон эрх зүйн зохицуулалт нь бүрэн төрийн бодлоготойгоо нийцэж, Үндсэн хуулийн зарчимтай яв цав зохицоогүй, төгс бус байгаа учраас өнөөгийн элдэв гажуудал завхрал үүсч байна. Өнөөгийн мөрдөж байгаа Ашигт малтмалын хуулийг хэлэлцэх, батлах 1997 оноос эхлэн геологи, уул уурхайн салбарын эрдэмтэн мэргэжилтнүүд олон зүйл заалтыг шүүмжилж, улс үндэстний эрх ашигт ноцтой хор дагавар учруулж байгаа тухай удаа дараа ярьж бичиж байгаа боловч өнөөг хүртэл хүлээж авсангүй. Үндэсний баялаг төрийн өмчийг эзэнгүй болгож, төрийн үүргийг үндсэнд нь үгүйсгэсэн нь энэ хуулийн гол алдаа юм. Харин гадаадын хөрөнгө оруулалтыг дэмжинэ гэдэг өрөөсгөл бодлогыг 1996 оноос өнөөг хүртэл төр, засгийн эхрийг ээлжлэн барьж байгаа “шилдгүүдийн” харгайгаар Монгол Улсын эдийн засгийг хөгуүүлэх гол тулгжжр багана болсон эрдсийн баялгийг судлах, ашиглах үйл ажиллагаанд ноцтой алдаа завхрал гарч, геологи уул уурхайн мэрэгжлийн төрийн төв байгууллагыг тарааж, бидний бахархан ярьдаг өндөр мэргэжлийн боловсон хүчин, эрдэм шинжилгээний хүрээлэнг бутарган устгаж, хэдэн зуун сая доллароор хэмжигдэх төрөл бүрийн ашигт малтмалын ордууд төрийн өмч хар захын наймаа мэт болж цөөн хэдэн хүн буюу гадаад дотоодын хэсэг бүлэг хүмүүсийн хувийн өмч болж, эрдэс баялгийн талаар баримтлах төрийн бодлого алдагдаж, Монгол Улсын эдийн засгийн аюулгүй байдалд ноцтой заналхийлэх боллоо. Африкийн зарим улсууд бол омог, отгийн зохион байгуулалттай, боловсролын ерөнхий төвшин доогуур зарим газраа хүй нэгдлийн амьдралаар амьдардаг учраас мөн тийм л удирдагчид тэднийг дагуулдаг бол манай шилдгүүдээс эрс ялгарах учиртай сан. 43 тонн алтны нөөцтэй “Бороо”-гийн алтны ордыг 100 хувийн хөрөнгө оруулалттай гадаадын нэгэн компанид найр тавиад, бараг зүгээр өгчихсөн, жилдээ хэдэн арван сая доллар алдаж байгаа тухайнэгэн баримтыг бараг хоёр сарын өмнө төвийн хэвлэлүүдээр тодорхой бичсэн боловч, манай эрхтэн дархтанууд, илжигний чихэнд алт хийсэн ч ус хийсэн ч адилхан мэт болж, гадныхнаас хэдэн юмаа олж аваад төсвөө тун амархан бүрдүүлэхийн оронд харин ч суудлаа булаацалдан турхиралдаж, татвараа хэд дахин нэмж, үндэсний үйлдвэрүүдээ булшлах тухай бодож суугаа харалган бодлоготой “шилдэг”-үүдээ яалтай нь билээ. Жилд 28-хан км хатуу хучилттай зам тавих гэж Зам тээврийн яам гээчийг байгуулсан мөртлөө Монгол Улсын эдийн засгийн тулгуур үндэс болсон хэдэн зуун тэрбум доллароор үнэлэгдэх эрдсийн баялгаа оновчтой ашиглах бодлого боловсруулж зохицуулах геологи, уурхайн төрийн төв байгууллагагүй байгаа нь хүний эрх ашигт нийцэж байгаа юм бэ гэж Элбэгдорж гуайгаас бас асуумаар байна. Одоо мөрдөгдөж байгаа хуулийн дагуу ашигт малтмалын хайгуулын ба ашиглалтын лиценз гэгч нь үнэт нэртэй хоёр янзын цаас байдаг. Тайлбарлавал, 20 тэрбум долларын үнэтэй “Эрдэнэт” ч бай, 70-80 тэрбум доллароор үнэлэх гээд байгаа “Оюутолгой”ч бай, эсхүл манай улсын газар сайгүй байдаг шавар хайрганы орд ч бай энэхүү нэг хуудас цаасар үнэлэгддэг. Уг нь лиценз эзэмшигч нь эрдэс баялгийг эзэмшигч Монголын төртэй зарчмын үндсэн асуудлаар харилцан тохиролцсон гэрээ байгуулж баталгаажуулсан үүрэг хүлээсэн байх ёстой. Тэрхүү гэрээ нь лицензийн салшгүй хэсэг гэж үзэхээр эрх зүйн актад тусгаж өгсөн нөхцөлд л лиценз нь бүрэн утга учиртай жинхэнэ үнэт цаас баримт бичиг болох ёстой. Манай улсын эдийн засгийн хөгжилд стратегийн ач холбогдолтой томоохон газрууд тухайлбал Тавантолгойн нүүрс, Оюутолгойн зэс, Бороогийн алт, Бүрэнхааны фосфорит, Төмөртэй, Баянголын төмөр зэрэг орд газруудыг төр мэдэлдээ байлгаж, яаж ашиглах асуудлыг бодлогоороо зохицуулан гадаад, дотоодын хөрөнгө оруулагчдад ашиглуулах, лиценз олгох асуудлыг Засгийн газар боловсруулж, Их хуралд оруулж шийдвэрлүүлэх нь улс үндэсний эрх ашигт нийцнэ. Монголын нутаг дэвсгэрийн бүрэн бүтэн байдал, эдийн засгийн тусгаар тогтнол хөндөгдөж болохуйц ашигт малтмалын томоохон талбай, орд газруудыг гадаадын хөрөнгө оруулагчдад олгох асуудлыг шийдвэрлэхэд төр засаг ийм идэвхгүй, ажиглагчын байр сууринаас хандах юм бол ард түмний өмнө Үндсэн хуулиар хүлээсэн өмчлөгчийн эрх үүргийг жинхэнэ утгаар нь хэрэгжүүлж чадахгүйд хүрэх болно гэдгийг төрийн эрх мэдэлтнүүд ойлгох цаг нь болжээ. Улсын Их Хуралд үйл ажиллагааг нь ялган зааглахад төвөгтэй олон байнгын хороо, дэд хороод ажилладаг бололтой юм. Тэгвэл юу юуны өмнө ашигт малтмал, байгалиын баялгийн байнгын хороо илүү хэрэгтэй юм биз дээ. Олон жилийн турш манай улсын эдийн засгийг нуруундаа үүрч, цаашид ч улчын хөгжлийн тулгуур багана болсоор байх, экспортын орлого, төсвийн үлэмж хэсгийг бүрдүүлэх энэ салбарыг сүүлийн үед нэг өнцгөөс харж, харалганаар шүүмжлэх, тэр ч байтугай уурхайн үйлдвэрлэлийг хаах, зогсоох тухай төвийн хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр хэн дуртай нь бурах боллоо. Тэр ч байтугай төр засаг нь өөрөө энэ салбарын үйл ажиллагааг хяхан хавчих бодлого ялуулж байгаагийн нэг илрэл бол уурхайн үйлдвэрийн усны үнийг 20 гаруй дахин нэмсэн үйл ажиллагааа юм. Гэтэл хамгийн хортой гадаадынхан голдуу ажилладаг, нийслэлийн хөрс усыг бохирдуулдаг арьч ширний үйлдвэр гэхэд л уурхайн үйлдвэрийн уснаас 5-6 дахин бага үнэтэй байгаа нь эдийн засагт их үр өгөөж байгаа үйлдвэрүүдээ хяхан боож үйл ажиллагааг нь зогсоох гэсэн харалган бодлого биш үү. Өвөрхангай, Архангайд ажиллаж байгаа алтны компаниуд Онгийн, Өлтийн голыг баллаж усгүй болгож байгаа тухай хэдэн жилийн турш улиг болгон ярьж сүүлд нь өүр улстөржүүлж, эцэст нь хэн нэгнийг эрүүгийн хэрэгт татах тухай телевизээр маргаж байх юм. Хэрэв нэр бүхий компаниудад агиглалтын лиценз олгохдоо төр засгийн өмнө тэдний хүлээх үүргийг гэрээ, хэлэлцээрээр тогтоож баталсан бол “гэмт этгээдийн” эрэлд гарч бүх төвшиндөө мунгинах хэрэггүй баймаар юм. Энэ далимд тэмдэглэхэд зороон ордын элсийг угаахад ямар ч хортой химийн бодис хэрэглэдэггүй, зөвхөн завар шороотой булингартай ус гарах бөгөөд түүнийг зохих журмын дагуу нуур цөөрөм байгуулан тунгааж, буцааж ашиглах нөхцөлд байгалийн цэвэр усыг бага хэмжээгээр зарцуулдаг. “Айванхоу майнз” компани нь дэлхийн олон оронтой хамтарсан үйлдвэр байгуулсан тухай би дээр өгүүлсэн. Эдгээр улс орнууд нь манайхан шиг үндэсний баялгаа Канадын энэ компанид тэр чигээр нь шилжүүлэн өгчихөөгүй нь цаанаа нарийн учиртай. Бид бэлэн юм хүртэх, тэжээлгэн тэтгүүлэх гэдэг уламжлалт сэтгэлгээнээсээ бас зоригтой салах хэрэгтэй байна. Оюутолгойн ордыг Монгол Канадын хамтарсан үйлдюэрээр буюу хүдэр олборлож баяжуулах мөн зэс хайлуулахзаюод байгуулах нь аль аль талдаа эдийн засгийн үр ашигтай байх нь ойлгомжтой юм. Нөгөөтэйгүүр энэ орд газрыг түшиглүүлэн хамтарсан үйлдвэр байгуулсан нөхцөлд гадаадын тэргүүний техник технологи нэвтрэн орж ирж, манай мэргэжилтнүүд үйлдвэрийн менежментэд суралцан өндөр мэргэжлийн ажилчидтай болдгийг “эрдэнэт”, “Монголросцветмет”-ийн туршлагаас бэлхнээ харж болно. Нэгэнт мэргэжлийн өндөр дадлага туршлагатай болсон “Эрдэнэт” үйлдвэрийг түшиглэн Оюутолгойн үйлдвэрийн ажилтан, ажилчдыг одооноос бэлтгэхэд болохгүй гэх газаргүй. Оюутолгойд хамтарсан үйлдвэр байгуулахад монголын тал дүрмийн санд хэдэн хувиар оролцох, хэрхэн бүрдүүлэх зэрэг нь гэрээ хэлэлцээрийн үе шатад яригдах зүйл боловч, манай улсын банк, санхүүгийн байгууллагууд энэ том ажилд ажиглагчын байрнаас бус хөрөнгө оруулалтыг олж идэвтэй оролцож эзний байр сууринаас хандах хэрэгтэй болоод байна. Бидний мэдэж байгаагаар бодитой санхүүгийн эх үүчвэр болж чадахуйц дараах чиглэлүүдэд анхаарлаа хандуулж, тандаж судалж бодитой шийдвэр гаргах хэрэгтэй байна. Тухайлбал, экспортын зээлжүүлэлтийн агентлагууд, бүтээгдэхүүн худалдан авагчид, олон улсын санхүүгийн байгууллагууд, тоног төхөөрөмж нийлүүлэгчид, үйлчлэгчид, арилжааны банкууд зэрэг болно. Эхний ээлжинд манай Засгийн газар тогтвортой байдлын гэрээ байгуулна гэж яаравчлах бус, харин хамтарсан үйлдвэр байгуулах тухай зарчмын асуудлаар “Айвенхоу майнз”-тай хэлэлцээр хийж баталгажуулсны үндсэн дээр тогтвортой байдлын гэрээг авч үзэж болох юм. Оюутолгойн ордыг эзэмших түүнтэй холбогдон дэд бүтцийн асуудлаар манай тал үндэслэлтэй, нэг мөр шийдвэрээ гаргах цаг нэгэнт болжээ. Манай мэргэжилтнүүдийн тооцоол байгаагаар 2010-аад он хүртэл Монгол Улсыэ төвийн эрчим хүчний системээс энэ үйлдвэрийг цахилгаанаар хангах боломжтой бөгөөд үүнээс цаашид зэсийн завод байгуулахтай холбогдуулан говийн бүсэд эрчим хүч, зам тээвэр, уурхай, металлургийн цогцолбор байгуулах асуудлыг нэн даруй шийдэх хэрэгтэй байна. Бид нийгэм журам байгуулна гэж олон жил мөрөөдсөн, гадныхнаар баахан юм хийлгэсэн, эцэст нь бөөн өртэй үлдсэн, одоо болохоор хүмүүнлнг ардчилсан нийгэм байгуулна гээд эрх мэдэл албан тушаал булаацалдсаар, зарим нь үлгэр ярьсаар арваад жилийг алдлаа. Жинхэнэ бүтээн байгуулалт гэдгийг бас мартсаар төдий хугацаа өнгөрчээ. Ноён Фридланд бидний хажуугаар сансрын хурдтай урагшилж байна. Бид түүний хурдыг гүйцэхгүй бол тэр хийдгээ хийгээд, авдгаа аваад талийж өгөх нь. Бид хоорондоо маргасаар алмайрч, аажуурч суугаад Алтан Бороогоо алдсан гашуун туршлагыг давтмааргүй байна. Эрдсийн баялгийн ашиглах эдийн засгийн үр ашгийг дээшлүүлэх, ялангуяа “Алтан говь” төслийг хэрэгжүүлье, говийг алт болгоё гэвэл дараах арга хэмжээнүүдийг цаг алдалгүй авах хэрэгтэй байна. Үүнд: 1. Эдийн засгийн шинэ тогтолцоонд шилжсэн өнөөгийн нөхцөлд эрдэс баялгаа аяж ашиглах, ялангуяа гадаадын хөрөнгө оруулагчидтай хэрхэн ажиллах стратеги, бодлогоо нэг мөр боловсруулах шаардлагатай. Энд шинэ үзэл, шинэ шалгуур хэрэгтэй. 2. Одоогоор эрдсийн баялгийг судлах ашиглах бодлогыг боловсруулдаг, хэрэгжүүлэг, хоорондоо уялдаа холбоогүй ҮХЯ, ТЭХЯ, ТӨХ, АМХЭГ зэрэг хэд хэдэн газрууд тал тал тийш нь чангааж төрийн нэгдмэл бодлогыг олигтой боловсруулж, мөрдүүлж чадахгүйд хүргэу байгаа хууль эрхийн актуудыг нэн даруй өөрчилж, нэгдмэл нэг бодлог гаргаж хэрэгжүүлэх Геологи эрдэс баялгийн яамыг, мөн Улсын Их Хуралд эрдсийн баялгийн асуудал эрхэлсэн байнгын хороо байгуулах асуудлыг судалж, шийдвэрлэх, 1. “Эрдэнэт”, Оюутолгой, Цагаансуваргын ордуудыг нэгэн зэрэг ашиглах үед гарах хүдэр, зэсийн баяумалыг боловсруулах 400-500 мянган тонн зэс хайлуулах хүч чадалтай зэс хайлуулах заводыг Шивээ-Овоо юм уу Тавантолгойн орчимд байгуулах, энэ хүрээнд 350-400 мвт хүч чадалтай дулааны цахилгаан станц эсхүл Хараагийн ураны ордод түшиглэн атомын цахилгаан станц, Оюутолгойгоос Зүүнбаян хүрэх 270-аад км төмөр зам барьж байгуулах зэрэг асуудлыг техник эдийн засгийн тооцоог хийж төрийн бодлого болгож хэрэгжүүлэхийг судлах, 2. Оюутолгойн ордыг хамтарсан үйлдвэрийн хэлбэрээр ашиглахтай холбогдуулан түүнд бэлтгэх ажлыг Монголын талаас хариуцах ашиглалтын өмнөх захиргаа, мөн Монголын талыг төлөөлж хамтарсан үйлдвэрийг бүрдүүлэгч компанийг шалгаруулах зорилгоор эдийн засгийн өндөр чадавхитай “Эрдэнэт” үйлдвэрийг авч үзэж болохын зэрэгцээ, ирээдүй бүхий үндэсний хувийн компанид энэ үүргийг хүлээлгэж болох асуудлыг ч судлах хэрэгтэй байна. Говь гэмээнэ алт болох цаг тун ойрхон байна. Гэвч энэ нь төр засгийн чадварлаг менежмент, зохион байгуулалтаас хамаарах болно. Эцэст нь социализмын зеийн сонгодог онигоогоо өнөөдөрт хөрвүүлээд үзье. Залуухан эр гадаадын жуулчинд Монгол орноо танилцуулж байна. гэнэ. Энэ сайхан талбайг хэн байгуулсан юм бэ гэж асууж гэнэ. Сүхбаатарын талбай гэдэг юм., Хятадын компани хийсэн юм гэж. Манай эдийн засаг 10 гаруй хувь өссөн бидэнд үзүүлэх юм бий гэж. Нийслэлээс гарч бахархал болсон бүтээн байгуулалтуудаа үзүүлэх юм болов. “Энэ бол жилдээ найман тонн алт гаргадаг “Бороогийн уурхай” гэж. Канадууд байгуулсан юм. Заамарын хөндийд уул овоо шиг босгосон шорооны овоолго харагдаж. “Аа энд бол “Алтан Дорнот”-ын орос ах нар ажилладаг юм гэж. Дарханаас Эрдэнтийг зорих болж. “Энэ сайхан дардан замыг хэн байгуулсан юм бэ гэж асуув. “Хятадаас авчирсан зарц нар л” гэж. Үгүй ингэхэд та нар чинь өөрсдөө юу хийж байна” гэж гайхахад: “Бид улс төр хийж, хүмүүнлэг ардчилсан нийгэм байгуулж байна” гээд хэнэггүй зогсоно. Үе үеийнхэнийгээ ийм онигоонд оруулахгүй юмсан. Эдийн засгийн ухааны доктор, уурхайн инженер-геологич С.Авирмэд, Монголын ашигт малтмал баяжуулагчдын холбооны Ерөнхийлөгч, техникийн ухааны доктор М.Дамдинсүрэн.