ОРДНЫ ХУЙВАЛДААН БУЮУ “ХӨШИГНИЙ ЦААДАХ ҮЗЭГДЭЛ”

Миний монголын газар шороо хөдөлгөөн” анх УИХ-ын даргатай уулзахдаа 2006 оны Ашигт малтмалын тухай хуулийг ил тод, нээлттэй хэлэлцэх, УИХ¬¬ гишүүдийн санал өгсөн байдлыг иргэдэд мэдээлэх шаардлагыг тавьсан. Харамсалтай нь, ил тод хэлэлцэж байна гэж гадаадын голдуу хүмүүсийг төрийн ордондоо хэд хэдэн удаа цуглуулах, эсхүл хэвлэл мэдээллийн хэрэгслэлээр хэлэлцэж байгаа дүр үзүүлэх зэргээр гахай жилийн сүүлч, нохой жилийн эхээр олон “жүжиг тавьсан” боловч, түүндээ жинхэнэ ажил хэрэгч хэлэлцүүлэг бараг болоогүй гэж би дүгнэж байна.Хамгийн наад зах нь О.Энхсайхан асны хуулийн төсөл, хэвлэл мэдээллийн хэрэгслэлээр удаа дараа гарсан нийтлэл, иргэдээс гарч байгаа санал, зөвлөмжийг нэг удаа ажил хэрэгчээр хэлэлцээгүй, үнэлэлт дүгнэлт өгөөгүй. Ийм учраас Ашигт малтмалын тухай хуулийг хэн нэгний ашиг сонирхолд нийцүүлэн , үндсэндээ хаалттай, Их баяр, тэмдэглэлт ойн өмнө “нүгэл хийдэг байсан, олон жилийн туршлагдаа үндэслэн, их баяр наадмын өмнө шуурхайлан хэлэлцсэн болж, яаравчлан баталсан.ХУ нам ч яахав, олон жил нүгэл, буяныг хослуулж хийсэн туршлагатай, харин шинэ үеийнхний итгэж явдаг АН нам хуйвалдаанд оролцож, хоёр намын бүлгийн шийдвэр гэдэг нэрийн дор энэ нүгэлийг хийлцэхэд голлон оролцсон нь туйлын харамсалтай. 2006 оны 7 дугаар сарын 8-нд УИХ-аар баталсан Ашигт малтмалын тухай хууль, мөн сар орчмын дараа УИХ-ын дарга баталгаажуулсан 2 хууль миний өмнө байна. Би 2 хууль гэж андуурсангүй, уг нь нэг хууль байх учиртай боловч, өөр хоорондоо ялгаатай нэг хуулийн хоёр өөр хувилбар байгаа юм. Үүнийг тодорхой болгохын тулд эхнийхийг нь “УИХ-ын”, хоёр дахийг нь УИХ-ын даргын буюу “Даргын” гэе Хэлбэр талаас нь харьцуулж үзье. д/д Харьцуулах үзүүлэлтүүд УИХ-ын Даргын 1 А4-өөр хэвлэсэн хуудасны тоо 40 43 2 Бүлгийн тоо 10 11 3 Зүйлийн тоо 70 66 Ийнхүү 7 сарын 8–нд УИХ-ийн гишүүдийн баталсан хууль сар орчмын дарааУИХ-ын даргын мутараас 40 хуудас байснаа бүхэл бүтэн 3 хуудас нэмэгдэж, “бүдүүрээд”, 10 бүлэг байсан нь 11 болж, “таргалаад”, 70 зүйл нь “жингээ хасаж” 66 болж, “жижигрэн” дүрээ хувиргасан байх юм. “УИХ-ын” 10 бүлэг “даргын” мутраас гарахдаа үндсэндээ бараг өөр өөр нэртэй болсон ба голдуу тусгай зөвшөөрөлтэй холбогдсон “нэр устай” болсон нь Монгол улсын Ашигт малтмалыг хайх , ашиглах бодлогын чанартай хууль биш, лиценз тараах 97 оны хуулийн “үнэр” нэвт шингэсэн байна. УИХ-ын дарга саяхан орон даяар цацсан ярилцлагадаа, хуулийн дагуу УИХ-ын дарга нь нэгэнт батлагдсан хуульд бодлогын ба зарчмын өөрчлөлт оруулах эрхгүй, харин найруулгын болоод жижиг сажиг алдааг засаж болно гэсэн утгатай зүйл ярих шиг болсон. Гэхдээ дээрх өөрчлөлт нь алинд нь хамрахыг би бас сайн ойлгохгүй л байна. Харин бодлогын ба зарчмын өөрчлөлт орж уу гэдгийг би бас тулгаж үзсэн юм. “УИХ-ын” хувилбарын Нэгдүгээр бүлгийн Нийтлэг үндэслэлийн 5.5-д: ”Улсын төсвийн хөрөнгөөс бусад эх үүсвэрээр хайгуул хийж нөөцийг нь тогтоосон стратегийн ач холбогдол бүхий ашигт малтмалын орд ашиглах ТУСГАЙ ЗӨВШӨӨРӨЛ ЭЗЭМШИГЧ хуулийн этгээдийн хувьцааны 34 хүртэл хувийг төр эзэмшиж болно. Төрийн эзэмшлийн хэмжээг орд ашиглах гэрээ, төрийн оруулсан хөрөнгө оруулалтын хэмжээгээр тодорхойлно.” гэж бий. Тэгвэл “даргын” хувилбарт, мөнөөх заалт маань: “Улсын төсвийн оролцоогүйгээр , эрэл, хайгуул хийж нөөцийг нь тогтоосон стратегийн ач холбогдол бүхий ашигт малтмалын ОРДЫГ ЭЗЭМШИГЧИЙН тухайн ордод оруулсан хөрөнгийн 34 хүртэлх хувьтай тэнцэх хувьцааг төр эзэмшиж болох бөгөөд уг хэмжээг төрөөс оруулах хөрөнгө оруулалтын хэмжээг харгалзан орд ашиглах гэрээгээр тодорхойлно.” гэжээ. Өнгөн талаас нь харвал, мөнөөх даргын хэлдэг найруулгын жижиг алдааг зассан, залруулсан мэт харагдавч, агуулгын ноцтой өөрчлөлт оруулсаныг үгүйсгэж болмооргүй байна. Мөн монгол хэлний найрлагын хувьд өмнөхөөс илүү биш, бүр ч эвгүй болгочихсон мэт санагдаж байна. Хуулийн этгээдийн хувьцааны 34 хүртэл хувийг төр эзэмшиж болно гэж байсан бол , даргын залруулсанаар ордод оруулсан хөрөнгийн 34 хүртэлх хувьтай тэнцэх хувьцааг төр эзэмшиж болох оор засварласныг бодлогоор хийсэн байна гэвэл юу гэж хариулах бол... Миний хэлэх гэсэн гол зүйл бол УИХ-ын хуульд: ордыг ашиглах тусгай зөвшөөрөл эзэмшигч гэж алгын чинээ цаасны тухай асуудал яригдаж байсн бол, даргын залруулсан хувилбарт, нөгөө газрын хэвлий, эрдэс баялагаа хэн нэгэн этгээдэд хувьчилж өгчихөөд, орд эзэмшигч болгочихжээ гэж шүүмжилэх гээд байгаа юм. Хуулийн зөвхөн нэг заалтад ийм ноцтой өөрчлөлт оруулсныг УИХ-ын гишүүдийн баталсан хуулинд бүдүүлгээр халдлаа гэж үзэхээс өөр аргаггүй мэт.Үүнийг зориуд санаатай хийсэн, Үндсэн хуулиа уландаа гишгэж, гадныханд ордоороо найр тавих гэсэн хорон санаа биш биз гэж хэлэх гээд байгаа юм. Зөвхөн энэ заалтаар энэ хуулийг хүчингүй болгох шаардлагатай гэж бид үзэж байна. Энэ заалтаар чинь “Айвенхоу” гэрээ хийвэл яах юм бэ. Тэд Оюутолгойн ордыг эзэмшигч гэж үзээд байгаа шүү дээ.Фрийдланд нэг жилийн өмнө, Элбэгдоржийн засгийн газрын 17 гишүүн ийм шийдвэр гаргасан гээд зарлачихсан шүү дээ. Дарга үүнийг улам баталгаажулах гээд байгаа юм уу. Юмыг ингэж ар худрагаар нь хийж болохгүй байх аа. Хэрвээ Үндсэн хуулийн 6.1,6.2-ыг өөрчлөхгүй юм бол энэ заалтаа хасах хэрэгтэй байна. Хууль хэлэлцсэн “хөшигний цаана” ямар уур амьсгал ноёрхож байсныг сонирхоё. Хаалттай, “хөшигний цаана” гэдгийн учир бол энэ хуулийн төслийг УИХ-д хэлэлцүүлэхдээ анхнаасаа олон нийт, иргэдийн төлөөлөгч, эрдэмтэд мэргэжилнүүдийг өргөн оролццуулсан гэдэг нь “ший янгуу” байсан бөгөөд хуулийн төслийг УИХ-аар хэлэлцүүлэх явц нь үндсэндээ хаалттай, зөвхөн УИХ-ын гишүүд болоод өөрсдийн таалалд нийцсэн зарим нэг мэрэгжилнийг оролцуулсанаар тайлбарлагдаж байгаа юм. Энэ хуулийн төслийг боловсруулах ажлын хэсэг нь анхнаасаа мордохын хазгай болж эхэлсэн юм. Хууль боловсруулах ажлын хэсэг нь УИХ-ын 14 гишүүн оролцсон, угаасаа манай Парламентад геологийн, уурхайн олигтой мэрэгжилтэн байхгүй байж, эрдэмтэд мэрэгжилтнээ сонсдоггүй нь зарчмын алдаа байсан юм.Ажлын дэд хэсгийг мэрэгжлийн хүмүүсээр бүрдүүлэх ёстой авч, нийт 18 хүний бараг тал хувь геолог, уурхайн мэрэгжлийн бус хүмүүсээр бүрдэл болж байсан бөгөөд , мэрэгжлийн гэгдэх хүмүүсийн зарим нь гадаадын пүүс компанийн явцуу ашиг сонирхолыг улайран хамгаалагчид байлаа. . Ийм ажлын хэсгээс сайн хуулийн төсөл гарах магадлал, үндэндээ байхгүй гэдэг нь ч ойлгомжтой байсан. Тэгээд ч 2 сар орчмын хугацаанд ажлын хэсэг бүрэн бүрэлдүүнээрээ нэг ч удаа хуралдаагүй бөгөөд биднээс нууцалж, хуралдсаныг үгүйсгэх аргаггүй юм. Ажлын дэд хэсэг , миний мэдэхийн 3 удаа цугласан бөгөөд тэхдээ 18 хүний тал хувь ч ирдэггүй байсан юм. Ажлын хэсгийн цугларалт дээр 14 гишүүний гэгээн дүрийг олж харж, тэдэнтэй ном хаялцах ухааны юм бодож суусан чинь, дэд хэсгийн хуралдаан дээр 5 гишүүний, эдийн засгийн байнгын хорооны хуралдаан дээр орж, гарсан 6--8 гишүүний нүүр царайг харсан ба 2 сар орчмын турш ажлын хэсгийн бүрэлдүүнд орсон УИХ-ын гишүүн Д.Арвин, Ч.Содномцэрэн, Р.Бадамдамдин, Ц.Сүхбаатар нарын гэгээн дүрийг олж харах хувь дутсан юм даг. Харин энэ хуулийн төсөлтэй 5-6 сар “ноцолдсон” УИХ-ын гишүүн, барилгын инженер Ц.Дамиран, сүүлийн 2 сар гаруй “ноцолдсон” УИХ-ын гишүүн, геофизикч Д.Одхүү нар энэ хуулийн төсөлд үнэхээр цаг заваа харамгүй зарцуулсныг тэмдэглэх нь үнэнд нийцнэ. Уг нь энэ хуулийг УИХ-ын эдийн засгийн Байнгын Хороо хариуцаж, гардаж боловсруулна, хэлэлцүүлнэ, батлуулна гэсэн ерөнхий ойлголт над байсан бөгөөд түүний дарга Гантөмөрийн барааг харах хувь завшаан бас тохиосонгүй. Гадаадынхныг цуглуулсан нэгэн хуралдааныг эс тооцвол шүү. Энэ бүхнийг ингэж дэлгэрэнгүй нуршдагийн учир юу гэвэл, манай УИХ-ын үйл ажиллагаа,халуун гал тогоо ньнэг иймэрхүү дүр зураг байдаг юм байна гэснийг уншигчддаа тайлбарлах гэсэн юм. Ийнхүү УИх-ын Эдийн Засгийн байнгын хороо болоод чуулган руу Үндсэн хуульд суурилсан, хоёр өөр үзэл баримтлалыг механикаар нэгтгэсэн, “үгийн цуглуулга” оруулсан байдаг. Хуулийн төслийг УИХ-ын эдийн засгийн байнгын хороогоор 6 дугаар сарын 29-30-нд хэлэлцэхэд 54 санал гарсан байдаг. Үүнээс сонирхолтой , зарчмын зөрүүтэй гэгдэх саналыг хэн хэн гаргав гэдгийг толилуулъя. Энэ 54 саналыг хэлэлцэх үед тайлбар санал, гаргасан гишүүд бараг байдаггүй юм. Цөөхөн зарчмн ач холбогдол багатай зарим зүйл заалтдээр сүрхий цэцэрхэж маргасан гишүүд ганц хоёр байсан. Өөрөөр хэлбэл, энэ хуулийн төслийг УИХ-ын нэгдсэн хуралдаанаар хэлэцэхдээ”зүгээр л машиндчихсан”, гишүүд зүгээр л “кноопдоод” батлачихсан байдаг. Эдийн засгийн байнгын хороогоор 2 өдөр хэлэлцсэн, дараа нь УИХ-ын хуралдаанаар 3-хан өдөр ярилцан байна. Энэ чухал хуулийг нухацтай хэлэлцсэн хугацаа нь ердөө энэ. 100 өдөр хуралддаг, тэгээд хэдэн арваар нь “хууль үйлдвэрлэдэг” юм чинь ингэж л таарч байгаа юм. УИХ-ын чуулган руу 1997 оны хууль шинэчлэгдсэн найруулга нэртэйгээр, “амин сүнс” нь хэвээр орж, “амилсан чөтгөр” болон дүрээ хувиргаж, монгол улсад бүр ч ноцтой хохирол учруулахаар гарсан юм. Энэхүү “чөтгөр амилуулах” үйл ажиллагаанд оролцсон УИХ-ын гишүүдийн “идэвхи зүтгэлийн” талаар дэлгэн тавих нь шудрага ёсонд нийцнэ. Монгол улс, монгол иргэдийн эрх ашгийн эсрэг , гадныхан буюу хэсэг бүлэг этгээдийн эрх ашгийг энэ хуульд яаж тусгасныг доор тайлбарлав. Тэхдээ эдгээр “амин чухал” нэмэлт, өөрчлөлтүүд, саналуудыг хууль батлагдахаас ердөө2-3 хоногийн өмнө “шахаж” чадсан нь гайхалтай. 1.Монгол улс, монголын ард түмний өмчийг эздэд аль болох бага хүртээх, эсхүл бүр “бэлэглэх” гэсэн санаагаа УИХ-ын гишүүн , МАХН-ын гишүүн Л.Пүрэвдорж, Ц.Дамиран, АН-ын гишүүн Б.Батбаяр, Г.Батхүү, Л.Гантөмөр, АН-ын нөөцийг нь тогтоосон стратегийн ач холбогдол бүхий ашигт малтмалын ордыг хувийн хэвшлийн аж ахуйн нэгжтэй хамтран ашиглах тохиолдолд төрийн оролцоо 50 хүртэл хувь байж болно. Төрийн оролцоо оруулсан хөрөнгө оруулалтынхаа хэмжээгээр тодорхойлогдоно.” ,мөн 5.5-д”Улсын төсвийн хөрөнгөөс бусад эх үүсвэрээр хайгуул хийж, нөөцийг нь тогтоосон стратегийн ач холбогдол бүхий ашигт малтмалын орд ашиглах тусгай зөвшөөрөл эзэмшигч хуулийн этгээдийн хувьцааны 34 хүртэл хувийг төр эзэмшижболно.” гэсэн зүйлийг батлуулж амжсан юм. Аливаа хувь оролцоо, тэр тусмаа төрийн оролцооны тодорхой хувь хэмжээний тухай нээлттэй, ил тод хэлэлцэгдээгүй бөгөөд энэ хачирхалтай заалт хууль батлагдахаас ердөө 10 хүрэхгүй хоногийн өмнө яригдсан бололтой. Энэ заалт орсоноор, нэгд, монгол төсвийн хөрөнгөө гаргаж нөөцийг нь тогтоосон, өөрийн өмчөө, тодоруулвал , ордоо, түүний лицензийг эзэмшигч этгээдээс хөрөнгө , зардал гаргаж худалдаж авна, тэхдээ бүр тал хүрэхгүй хувийг нь авна, төсвийн хөрөнгөөс бусад эх үүсвэрээр хайгуул хийсэн ордын хувьд бол хувьцааны 34 хүртэл хувийг төр эзэмшиж ч болно, болохгүй ч байж болно, эсхүл бүр авахгүй , “бэлэглэж” ч болно гэж ойлгогдож байна. 0-50, 0-34 хувь гэдгийг чухам яаж үндэслэсэн, практикт хэрхэн хэрэгжүүлэхийг бурхан ч үл мэдэх бөгөөд буг чөтгөрүүд бол тун амархан хэрэгжүүлэх бололтой юм. Ордын тусгай зөвшөөрөлийг арилжаалах хөрөнгийн бирж монголд алга байна. Хэвлэлийн мэдээнээс үзвэл Оюутолгойн хуьцааны арваад хувийг РИО Тинто компани 300-400 сая доллароор авсан гэх мэдээлэл байна. Тэгвэл бид энэ ордын 34 хувийг авна гэвэл, 1 тэрбум нилээд давсан мөнгөөр авах болж байна. Зэс, алтнаас орж ирсэн татвар төлбөрөө хав дарж байж, 5-6 жилийн дараа Оюутолгойн 34 хувийг авах болж байгаа юм. Эс тэгвээс энэ орд маань Канадын компанийн өмч болох юм байна. Хэрэв та бүхэн анзаарсан бол 5.4,5.5-д орд ашиглах тусгай зөвшөөрөл эзэмшигч гэсэн тодорхойлолт яваад байгаа, тухайбал, энэ нь, Оюутолгойн ордыг ашиглах тусгай зөвшөөрөл эзэмшигч гэж ойлгогдож байна. . Тэгвэл Нямдорж даргын гарын үсэг зурж, баталгаажуулсан хуульд, орд эзэмшигч буюу өмч эзэмшигчийн тухай бүр тодоруулвал, Оюутолгойн хэмээх 200-гаад тэрбум долларын өмчийг эзэмшигч гадаадын крмпани болж хувирсан байна. өөрөөр хэлбэл, Оюутолгой, Монголын ард түмний, төрийн өмч биш болж таарч байна. 2. ИЗН-ын дарга С.Оюун Ашигт малтмалын хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулахад үнэхээр “их хүч, зүтгэл” гаргасан. Бүр өнгөрдөг өвөл түүний тэргүүлдэг Монголын геологчдын холбоо 1997 оны хуулийг дэмжиж, өөрчлүүлэхгүй байхын төлөө мэдэгдэл гаргаж байсан. Тэр ч байтугай геологи, уурхайн эдийн засаг, эрх зүйн мэдлэгээр маруухан, гадаадын компанид ажилладаг, холбооны тэргүүлэгч гэх нэгэн геохимичээ ажлын дэд хэсгийн бүрэлдүүнд оруулж, тэр нь 1997 оны хуулийг чадах чинээгээрээ хамгаалсан. Ийм “сонгомол”хүмүүсийн хичээл, зүтгэлээр энэ гажиг, завхаруулсан хууль гарсныг энд тэмдэглэхэд илүүдэхгүй. 76 дотроо ганц геологич нь С.Оюун гишүүн. Түүний зүтгэлийг ч хурлын дарга үнэлсэн байсан. Тэрээр хэдэн арван санал оруулсан байдаг. С.Оюуны санал нь, нэгд геологчийн нүдээр, хоёрт, эмэгтэй хүний гярхай нүдээр урд өмнө ажиглаагүй байсан жижиг сажиг, өө сэв, редакцийн чанартай, ойлголтын зөрүүтэй зүйлийг адтай ажигласан байсан. Бас мэдэн будилсан юм ч ажиглагдаж байна лээ. Харин би энд түүний оруулсан 2 саналын талаар уншигчдад тайлбарлах нь зүйтэй гэж бодож байна. 1997 оны хуулийн лиценз барьцаалх заалтыг шинэ төсөлд орхигдуулсан байсан. ОЮун гишүүн, нийгэмд, авилгалын эсрэг тэмцдэг, шудрага гэсэн имижтэй л дээ.Гэвч тэрээр үнэн шудрага хүн байсан бол 1997 оны хууль боловсруулсан гадаадынхны саналыг орхигдуулсан байна шүү дээ гэж УИХ-ын чуулган дээр мэдэгдэл хийх байсан юм. Харин түүний оронд тэр 1997 оны хуулиас 2 хуудас шахуу зүйлийг яг тэр хэвээр нь хуулбарлан оруулаад Оюун гишүүний санал гэж дэмжүүлсэн байв. Үүнийг Оюун гишүүний санал гэж үзэнх үү, 1997 оны хуулийн хуулбар гэж үзэх үү. Оюун гишүүн бол стратегийн орд гэх ангиллыг тууштай эсэргүүцэгч.Хуульд энэ талаархи 4.1.11 заалтыг хасуулахын төлөө тэрээр хэдэн хэдэн удаа оролдлого хийсэн байдаг. Монгол улсын дорнот, өмнөт хэсгээр бараг “хөглөрч” байдаг хайлуур жонш бол АНУ-ын хувьд стратегийн түүхий эд. Миний мэдэхийн энэ улс сүүлийн 30-аад жилийн турш, хайлуур жоншийг экспортолж, өөрийн хайлуур жоншиндоо гар хүргэхгүй байна. Яагаад гэвэл фторист кальц нь хими, төмөрлөгийн үйлдвэрт өргөн хэрэглэгддэгээс гадна зэр зэвсэг, сансрын техникт хэрэглэгддэг юм гэсэн. Энэ далимд нэг онигоо гэмээр зүйлийг уншигчддаа сонирхуулъя. Саяхан Засгийн газраас гаргасан, нууцлаад байгаа 40 гаруй стратегийн орд гэх 2 хуудас цаасан дээр, Хонгорын хайлуур жоншны орд гэсэн нэр “цохиж” явна лээ. Манайд хайлуур жоншны 60 гаруй орд байсан. Хонгорын ордыг өнгөрсөн зуунд ашиглаад дуусчихсан.Олон арван ордоос ганц стратегийнхийг олж сонгосон байгаа биз. Энэ нь бүхэл бүтэн яам, агентлаг, бас Засгийн газрын хамтын хөдөлмөр юм гэсэн шүү. Тэгсэн мөртлөө 4-5 тэрбум долларын үнэтэй улсын төсвөөр хайгуул хийгдсэн Төмөртийн овоогийн цайрын орд мэтийн хэд хэдэн ордыг энэ жагсаалтад оруулаагүй байна лээ. Эл байдлыг ойлгодог учраас , Оюун гишүүн стратегийн орд гэж ялгах шаардлаггүй гэдгийг урдчилан харж чадсан ч байж болох юм. 2. Морь уяхаасгадна, Ашигт малтмалын “хобби”-той болсон УИХ-ын гишүүний нэг бол “шунхлайн” гэгдэх Батхүү болсон юм болов уу гэж би ажиглаллаа. 1997 оны ч, энэ оны ч төсөлд тогвортой байдлын гэрээний цаад хугацаа 15 жил байсан бөгөөд үүнийг бид олон жил татвараас чөлөөллөө, хөнгөлөлт үзүүллээ гэж шүүмжилж байсан. Гэтэл “мань уяач”15 жилийг шууд 2 дахин өсгөөд 30 жил болгож, хөрөнгө оруулалтын доод хэмжээ 100 сая байсныг 300 сая болгох санал оруулсан нь “шууд ногоон гэрлээр” орж батлагдаж орхив. Үүний үндэслэлийг яаж гаргасныг УИХ-ын гишүүд ч сонирхоогүй бололтой юм. Харин хууль батлагдахын өмнөхөн Айвенхомайнз компанийн хайгуулын зардал 300 гаруй сая доллар болсон, Оюутолгойн ордыг 35 жил ашиглах тооцоо хийсэн гэсэн мэдээ хэвлэлээр цацагдаж байсан.Энэ нь эрхэм гишүүний саналын үндэс биш байгаасай гэж залбирч байна.Хуулийн төсөл болосруулах ажлын хэсэгт УИХ-ын 14 гишүүн байсан, тэдний нилээд энэ үүргээ билүүлээгүй гэж би, баримт материал дээр тулгуурлан хэлж чадах байна.Тэдний дунд эрхэм гишүүний нэр байгаагүй, боловч хууль батлагдах сүүлийн хэдэн өдөр, түүний идэвхи илт тодорсон байсан. Тухайлбал, энэ хуулийн төслийг УИХ-аар оруулх эцсийн хэлэлцүүлгийн дүгнэлт, саналыг Батхүү гишүүн тавьсан байсан. Энэ бүх тайлбарыг ингэж нуршдагийн учир бол энэ эрхэмийг Ашигт малтмалын хуулийн юу ингэж их татав гэдэгт л байгаа юм. Тавантолгойтой холбоотой Ху намын нэр бүхий “ланжгарууд” ус балгасан мэт дуугүй байсанд бас гайхаш төрөөд байгаа юм. Мэдээж , ярсхитэл гар өргөх ажлыг аль эрт зохион байгуулчихсан нь ч ойлгомжтой. 3. УИХ-ын гишүүн Б.Батбаяр “Миний монголын газар шороо” хөдөлгөөний шаардлагаар, ажлын хэсгийн бүрэлдэхүүнээс “хусагдаж”, түүндээ нилээд эмзэглэж, дургүйцлээ илэрхийлдэг нэгэн. Эдийн засгийн байнгын хорооны нэгэн хуралдаан дээр Батбаяртан геологи уурхайн чиглэлээр 30-40 жил ажилласан 3 докторт хандаж Ашигт малтмалыг гадаадынхантай хэрхэн ашиглах тухай “лекц” уншиж сэнхрүүлэх гэж оролдож байсан нь инээдтэй ч юм шиг, эмгэнэлтэй юм шиг санагдаж билээ. Тэр Байнгын хорооны хуралдаан дээр зөвхөн УИХ-ын гишүүн санал дүгнэлт хэлдэг болохоос биш, тухайн асуудлаар хичнээн мундаг эрдэмтэн , мэрэгжилтэн ч байсан үг хэлэх, саналаа илэрхийлэх боломжийг боомилон хорьчихсон юм билээ. Батбаяр гишүүний Ашигт малтмалын хуулийн тухай үзэл бодол, түүний ашиг сонирхолын тухай тайлбарлана гэвэл бас бус “юм” бий бөгөөд шаардлага гарвал, үргэлжлүүлж болох юм. Харин түүний энэ хуульд оруулсан нэгэн “хувь нэмэр”-ийн тухай бяцхан тайлбар хийе. Ашигт малтмалын хуулийг шинэчлэн найруулах нэг гол шалтгаан бол, 1997 оны хуулиар , монгол улсын нутаг дэвсгэрийн бараг тал хувийг хамарсан 7000 гаруй лицензийн асуудлыг нэг мөр болгох, тухайлбал, зарим иргэн хувь хүмүүс хэдэн зуун сая , тэрбум долларын үнэтэй үндэсний баялгийг ашиглах хэдэн арав, зуун зөвшөөрөлийг олон жилийн турш хав дарах буюу гар дамжуулан далд наймаалцаж байгаа явдлыг ил болгох, цэгцлэх, тухайлбал тэр орлогоос нь ядаж,татвар авч байх тухай ард иргэдийн шаардлагыг авч үзэх асуудал байсан юм. Гэвч хууль тогтоогчид энэ асуудлыг хөндөхгүй орхих сонирхол давамгайлж байсан нь , энэхүү Ашигт малтмалын тухай хуулийг дагаж мөрдөх журам гэж бас нэг баримт бичиг гаргасанаар тайлбарлагдана. Үнэн хэрэгтээ энэ нь 1997 оны хуулиар авсан лицензийг эздэд нь хэвээр үлдээж, шинэчлэн бүртгэх тухай журам юм. Өөрөөр хэлбэл , үүнийг хууль гэж нэрлэх шаардлаггүй байсан бөгөөд “1997 оны хуулиар олгосон лицензийг хэвээр үлдээж, шинэчлэн бүртгэх тухай хууль” гэж шууд нэрлэж болох байсан . Хуулийн хажуугаар түүнийг дагаж мөрдөх элдэв, дүрэм, журам, заавар гараад ирэхээрээ тухайн хуулийг, завхруулах, гажуудуулах тааламжтай нөхцлийг бүрдүүлдэг гэдгийг хашир хуульчид ярих юм билээ. Стратегийн том том ордуудын лиценз эзэмшиж байгаа төрийн өндөр албан тушаалтнууд, эрх мэдэлтнүүд, гадаад дотоодын баячуудын эрх ашгийг хамгаалах зорилгоор Ашигт малтмалын хуулийг дагаж мөрдөх журмын тухай монгол улсын хууль гээч юмыг хийсэн юм болов уу гэж бодогддог. Энэ журмын тухай хуулийн 6 дугаар зүйлд:”улсын төсвийн хөрөнгөр хайгуул хийж нөөцийг нь тогтоосон ордод ашигт малтмал ашиглах тусгай зөвшөөрөлийг шинэчлэн бүртгэхдээ тухайн ордыг стратегийн ашигт малтмалын ордод хамаарулсан тохиолдолд төрийн оролцооны хувийг тогтоож гэрээ байгуулна.”гэж маш тодорхой заасан нь бий. Гэтэл энэ заалт Б.Батбаяр гишүүний таалад нийцээгүй бололтой юм. Учир нь гэвэл, түүний сонирхол орсон алдарт Тавантолгойн ордыг эзэшихэд төрийн оролцоо, ард иргэдийн хувь хэмжээ өндөр байх нь түүний хувийн өчүүхэн сонирхолтой харшилж байлаа. Тийм учраас тэрээр: “Улсын төсвийн хөрөнгөөр хайгуул хийж нөөцийг нь тогтоосон Тавантолгойн ордын ашиглах тусгай зөвшөөрөлийг шинэчлэн бүртгэхдээ төрийн оролцооны хувийг тогтоож гэрээ байгуулж болно.” Эсхүл байгуулахгүй ч байж болно гэсэн хоёрдмол санааг хавчуулж , түүнийгээ батлуулж чадсан “сайн эр” юм. Энэ далимд тэмдэглэхэд, Тавантолгойн ордыг ард түмэндээ хувьцаа хэлбэрээр тарааж өгье гэдэг Элбэгээ даргын санаачлагыг зуун хувь дэмжиж байна, тэхдээ тэр олон зуун орд дотроос ганц ордыг сонгож авдаг нь ч юу билээ, Оюутолгой ч гэсэн манай баялаг шүү дээ, ямар канадууд нутгаасаа “алт, зэсийн үр” авчираад монголын хөрсөнд суулгачихаад, энэ орд тэдний өмч болоогүй л юм бол... 5. Эрдэнэтээс гарсан, Эрдэнэтээр “алдаршсан” Одхүү гишүүн. Уг нь геофизикч мэрэгжилтэй, одоогийн УИХ-д байдаг, геологийн салбарт ажиллаж байсан 3 гишүүний нэг. Улс төрийн “тогоонд олон жил чанагдсан”, улс төр,эрх,зүй,эдийн засгийн талаар чамлахааргүй мэдлэгтэй болсон нэгэн болов уу гэж боддог. Энэ хуулийг батлуулахад хүч чармайлт гаргаж хөөцөлдөж, цаг заваа зарцулсан нь гарцаагүй үнэн. Үзэл бодлын зөрүүтэй , янз бүрийн ааш араншинтай хүмүүсийг эвлэрүүлэх , нэг үзэл баримтлалтай хууль гаргана гэдэг үнэхээр боломжгүй байсан, тийм учраас нэг хэсгийг нь орхисон, цөөхөн хэсэг хүнтэй сууж, Дамиран энэ хоёр нэг хувилбар гаргасан тэрийг нь би шүүмжлээд байгаа нь энэ. Ний нуугүй хэлэхэд Дамиран , Одхүү хоёр нэг муу үнэгэн зальтай, хүнтэй ширүүн маргалдах, асуудлыг хурцатгахыг хүсдэггүй, аль болохоор эвээ зохицуулах, дарга нарын болоод эрх мэдэлтнүүдийн таалалд нийцүүлэх гэсэн нэг жанжин шугамыг барьж байсан болов уугэж бодогддог. Тийм учраас бид ажлын хэсгийн үйл ажиллагаанаас холдсон.Тэд ч өөрсдийнхөөрөө хийсэн. Хамгийн сүүлд хууль батлагддаг өдөр Одхүүгийн гаргасан саналыг авч үзье. Мөнөөх хуулийгдагаж мөрдөх журмын тухай хуулийн 5 дугаар зүйлд :” Ашигт малтмалын хуулийг дагаж мөрдөхөөс өмнө улсын төсвөр хайгуул хийгдэж, нөөц нь тогтоогдож улсын нэгдсэн бүртгэлд бүртгэгдсэн ордод олгогдсон хайгуулын тусгай зөвшөөрөл ( лиценз) эзэмшигч нь энэ хуулийн 1 дүгээр зүйлийн дагуу тусгай зөшөөрөл (лицензийг) шинэчлэн бүртгүүлэх өрөгдөл гаргасан тохиолдолд Ашигт малтмалын тухай хуулийн дагуу ашиагт малтмал ашиглах тусгай зөвшөөрөл болгон бүртгэнэ.” гэж бий. Үүнийг Одхүү гишүүн дараахи хэлбэрээр өөрчилжээ.”Ашигт малтмалын тухай хууль хүчин төгөлдөр болохоос өмнө иргэнд олгогдсон тусгай зөвшөөрөл лицензийг эзэмшигч иргэн түүнийг үргэлжлүүлэн эзэмшихийг хүсвэл Компанийн болон нөхөрлөлийн тухай хуулийн дагуу компани нөхөрлөл байгуулан энэ хууль хүчин төгөлдөр болсоноос хойш 6 сарын хуацаанд тусгай зөвшөөрөлийг шинэчлэн бүртгүүлж болно.Тугай зөвшөөрөл лиценз эзэмшигч түүнийгээ тусгай зөвшөөрөл эзэмших эрх бүхий хуулийн этгээдэд шилжүүлж болох бөгөөд энэ тохиолдолд өмнө мөрдөгдөж байсан Ашигт малтмалын тухай хуулийн нөхцлийг баримтална.” гэсэн алдарт заалтыг санаачилсан юм. Тэрээр ингэж иргэн Номундарьтангуудын хэдэн зуун лицензиг хэвээр нь үлдээх, 40-50-иар нь Бээжинд аваачиж борлуулах боломжийг олгож, тэр ч байтугай 1997 оны хуулийг сэргээж мөрдөх алдарт саналаа бас батлуулж амжсан юм. Энэ хуулийг хэлэлцэхэд УИХ-ын гишүд туйлын идэвхигүй, хариуцлаггүй хандсан гэдгиг энд тэмдэглэмээр байна. Монгол улсын асар их баялгин талаар, асар их , хэмжээлшгүй их өмч хөрөнгийн төлөөр, энэ улс орны хөгжил дэвшилийн талаар, бидний үр хүүрэд, хойч ирээдүйн амьдралтай холбоотой, нилээд гүнзгий бодож, сэтгэвэл монгол улс эс орших уу, орших уу, бид үүрд ядуу үлдэх үү, элбэг хангалуун амьдрах уу гэдэг асуудал яригдаж байхад өнөөг йн их хурлын гишүүд, хүнийюм хэлэлцэж байгаа юм шиг, хөндлөнгийн этгээд шиг хандаж байгаа нь туйлын харамсалтай. Хуулийн төслийг хэлэлцсэн 2 удаагийн УИХ-ын хуралдааны протоколыг үзэхэд, Бат Үүл гишүүн: стратегийн ордын тухай 5,3-чинь ийм юм байгагүй шүү дээ гэхэд Нямдорж дарга элдэв тайлбар хэлж булзааруулж хойш нь тавьсан, Раш гишүүн роялтийг 6,5 хувь болгох санал тавихад дэмжээгүй, хууль батлах эцсийн хуралдаан дээр Ламбаа гишүүн: Хууль эргэлзээтэй болж байгаа тухай, иргэдийн хөдөлгөөний эсэргүүцэл бичсэн тухай санал хэлээд байхад Нямдорж дарга иргэдийн хөдөлгөөний саналыг заавал аваад байх шаардлаггүйгэж “бүдүүн хүзүүлсэн” байдаг. Үндсэндээ энэ 3 гишүүнээс өөр ямар нэг эсрэг санал хэлсэн, хуулийн төсөлд шүүмжлэлтэй хандсан гишүүд байгаагүй. Эндээс би ямар дүгнэлт хийж байна вэ гэвэл,: • Энэ УИХ-д чинь бид хэнийг сонгосон юмбэ, энэ чинь ямарч хариуцлаггүй, сахилга батгүй, үүрэг хүлээдэгүүй хүмүүсийн цуглуулга юм биш үү. Дээрээ суудлаа олохгүй бол доороо гүйдлээ олохгүй гэдэгэнэ буюу. • Геологи, уурхайн чиглэлийн , нэг талаас нарийн мэрэгжлийн , нөгөө талаас улс орны эдийн засгийн хөгжил, бүрэн бүтэн байдал, цаашилбл, тусгаар тогтнол, үндэснийй аюулгүй байдалтай холбоотой амин чухал асуудлыг шийдвэрлэх хуулийн төслийг боловсруулах , хэлэлцэх чадваргүй хүмүүсийн цуглуулга байна: • Жилд хэдэн арван хууль гаргах ямар чболомгүй бөгөөд төчнөөн арван хууль гаргалаа гэдэг нь зүгээр “мах адил, “машиндаж хаядаг” бөгөөд энэ нь түүхий, бодлоггүй, үзэл баримтлалгүй хууль үйлдвэрлэх нөхцөл бүрдүүлдэг юм баййна.үүний нэг тод жишээ бол 1997, 2006 оны Ашигт малтмалын тухай хууль юм байна. • Парламент жилд ердөө 100 ажлын өдөр ажиллана гэдэг нь дээрх түргэн түүхий “бүтээгдхүүн үйлдвэрлэх нөхцлийг бүрдүүлдэг юм байна гэсэн дүгнэлтэд хүргэж байна. Эцсийн хэлэлцүүлэг дээр энэ хуулийг гардаж боловсруулсан, удирдсан дарга нарын хэлсэн үг сонирхол татаж байгаа юм. Эдийн засгийн байнгын хорооны дарга Л.Гантөмөр: “Ашигт малтмалын хуулийн ажлын хэсэгхуулийн эцэслэсэн байдлаар гаргах хүртэлээ бүх хөдөлгөөнүүдээс оруулсан. ЯГ монгол уул уурхайн ассоциац, Монголын газар шороо хөдөлгөөн гэх мэтчилэн саналаа өгч байгаа бүх хөдөлгөөнүүд ороод явсаар байгаад эцсийн хувилбар дээрээ ирсэн.Тэр хувилбарыг аваад Байнгын хороонд орсон цагаас хойш тэр байгууллагын төлөөлөгчид байнгын хорооны хуралдаанд суухгүй болсон. Бид ингэж тохирсон юм. Тэр хүртэл бүх саналыг нь авсан гэдэгт гишүүд тийм ойлголттой байгаарай гэж хэлмээр байна. Одоо биелэгдэхгүй байгаа , тавьсан шаардлагыг нь хүлээж аваагүй байгаа зүйл нь томоохон ордуудыг 100 хувь төрийн мэдэлд авах ёстой гэх зэрэг хэтэрхий тийм нэг талыг барьсан шаардлагууд байгаа. Тэрнийг бид яагаад ч авах арга байхгүй гэдгийг хэлмээр байна. Энэ хүний хэлсэн үгийг яг тэр хэвээр нь элдэв , засваргүйгээр уншигчидад толилуулж байгаа бөгөөд энэ хүн аль хир боловсролтой, монгол хэлний мэдлэгтэй гэдгийг эрхэм уншиг өөрсдөө дор дороо болгооно биз. Өөрөөр хэлбэл , ямар мэдлэгтэй хүмүүс энэ ЭИХ-д шургалдаг юм гэдгийг. Харин би асуудлыг гадарлаж байгаагийн хувьд энэ хүний хэлсэн үгийг монголоор тйалбарлах гэж оролдоё. Энэ хүний хэлсэн үг худал гүтгэлгээр дүүрэн байна гэдгийг доор тайлбарлая. Хуулин төслийг хэлэлцэхэд тийм олон хөдөлгөөн оролцоогүй, оролцох ч шаардлага байгаагүй. Энэ бол гүтгэлэг. Бүх хөдөлгөөн оролцсон эцсийн хувилбар гарсан гэдэг бас гүтгэлэг. Байнгын хуралдааны хуралд тэр байгууллагын төлөөлөгчид суухаа болсон гэдэг бас гүтгэлэг. Бид ингэж тохирсон гэдэгт хэнийг хэлээд байгаа нь ойлгомжгүй. Эдийн засгийн байнгын хорооны хурал гэж 2 удаа болсон, эхнийхэд гадаадын голдуу хүмүүс оролцож, яриулсан, хоёрдахид нь бидний эрдэмтэд оролцсон, түүн дээр бидэндүг хэлэх бололцоо олгоогүй, Б.Батбаяр гишүүн, Жаргалсайхан гишүүн нар бидэнд лекц уншиж, биднийг загнаж , доромжилоод лөнгөрөөсөн. Бүх ордуудыг 100 хувь төрийн мэдэлд авна гэж хэлсэн хүнээ нэртэй устай нь зарлах хэрэгтэй. Үндсэндээ Байнгын хороон дээр байн байн хэлэлцэж байсан бол ийм хууль гарахгүй байсан. Хууль хуудуддтай муу гарсны хариуцлагыг ноён Гантөмөр гарцаагүй хүлээх ёстой. Хууль батлагдсаны дараа Нямдорж даргын хэлсэн үгнээс иш татая. Энэ хууль өөрөө энэ Парламентэд суудалтай улс төрийн намуудын зөвшилцөл,харилцан ойлголцлын хүрээнд их төвөгтэй, улс төрийн нөхцөл байдлын дунд боловсруулагдаж, хэлэлцэгдэж батлагдаж байна. Улс төрийн намууд энэ асуудлаар харилцан ойлголцож нэг талаас хөрөнгө оруулалтыг цаашид тогтоох, нөгөө талаас үндэснийэрх ашиг , байгаль орчны асуудлыг аль аль талыг нь хргалзаж, алтан дундажийг олж энэ шийдвэрийг гаргасан болов уу гэж найдаж байгаа... гэжээ. Та энд зарчмын хоёр гол алдаа гаргажээ. 7 дугаар сарын 6-7-ны үед хоёр гол намын Парламент дахь бүлгийн ахлагч нар уулзалдаж, энэ хуулийг хоёр намын Их хурал дахь гишүүдсанал нэгтэй батлуулах тухай шийдвэр гаргалаа гэж сонссон юм байна Үнэнийг хэлэхд үүнд би эргэлзэж байсан юм. Үүний нотолгоо нь 7 сарын 8-ны хуралдаан маш шуурхай болж, бүх асуудлыг санал нэгтэй баталсан нь нэг нотолгоо, нөгөөдөх нь Таны энд хэлсэн бас нэг баталгаа. Энэ чинь на нь төрийнхөө дээр гарсан , монголд аливаа асуудлыг на шийддэг, төр төвтэй биш, нам төвтэй төр болсны нотолгоо энэ бус уун. Энэ хуулийг хэлэлцэж батлах хуралдаанд тогтмол 39-өөс 40 гаруй гишүүн оролцож байсан юм билээ. Өидний энд тавьсан асуудлыг батлахад тогтмол 12-8 гишүүн эсрэг санал өгч байсан юм билээ. Энэ УИХ-ын гишүүд дотор намаасаа үл хамааралтай, өөрийн гэсэн бодолтой, төрдөө үнэнч , ард иргэддээ үнэнч ийм тооны гишүүд байна гэж би ойлгож байна. УИХ-гишүүдийг 76 мануухай, луйварчин, хулгайч, дураакаараа нь дуудах юм. Арай ч тийм биш байх аа. Энэ хуулийг хэлэлцэж батлах хуралдаанд тогтмол 39-өөс 40 гаруй гишүүн оролцож байсан юм билээ. Маргаантай саналыг батлахад тогтмол 12-8 гишүүн эсрэг санал өгч байсан . Энэ УИХ-ын гишүүд дотор намаасаа үл хамааралтай, өөрийн гэсэн бодолтой, төрдөө үнэнч , ард иргэддээ үнэнч ийм тооны гишүүд байна гэж би ойлгож байна. Эдгээр гишүүдийн нэрийг ил тод гаргахыг хүмэж байна. Монгол улсын эрх ашиг, монгол хүний эрх ашгийг ярьж байхад бусдын эрх ашиг, аль алиг нь харгалзсан “алтан дундаж” гэж байдаггүй юм Нямдорж даргаа,би энэ тухай мөн ч олон удаа ярьж байна даа. Хэрэв та Монголулс, ард түмнийэрх ашгийг хоёрдугаарт тавих юм бол , Та монгол улсаас урваж байгаа нь тэр.Гадаадынхны эрх ашиг, эдийн засгийн үр ашиг, бизнесийн олзоороо хэмжигдээд явчихна. Бид гадныхантай харьцахдаа тэгш эрхтэй, шудрага, харилцан ашигтай, олон улсын худалдааны нийтлаг дэг жаягт зохицсон, олон улсад хүлээн зөвшөөрөгдсөн тэр л хэм хэмжээнд явах хэрэгтйэ. өөрийнхөө эрх ашгаар найр тавьж, бусдын эрх ашгийг бодөх нь та ер нь хэн юм бэ гэдэг асуултыг тавихад хүргэж байна. Үндсэн хуулийн 6.1,6.2оор хуулийн үзэл баримтлалыг батлаад өгөөч ээ гэж ё\сайд асан Хурц Танаас хошуу цорвойн арга ядани гуйж байсны хариултыг Та энэ хуулиараа өгсөн юм биш биз. Энэ хууль амьдрал, практикт хэрэгжихгүй гэж бид үзэж байна.