АШИГТ МАЛТМАЛЫН ТУХАЙ ХУУЛЬ БА ОЮУТОЛГОЙ

-Өнөөгийн мөрдөгдөж байгаа Ашигт малтмалын тухай хуульд та ямар үнэлэлт, дүгнэлт өгөх вэ. - Энэ бол тодорхой үзэл баримтлалгүй хууль, ямар ч байсан монголын ард түмний , монгол улсын эрх ашгийг хамгаас илүүд үзээгүй, гадныханы эрх ашиг, зарим том компаний эрх ашгийг харгалзах гэж холион бантан болгосон хууль. Ноднин энэ хуулийг наадмаас өмнө заавал батлах гэж учиргүй яарсанаас, ийм байдалд хүргэсэн. Энэ хууль гадаадынханы эрх ашгийг илт хамгаалсан 1997 оны хууль дээр суурилсан ба УИХ-ын гишүүн асан О.Энхсайхан бидний боловсруулсан хуулиас цөөхөн заалт авсан, дээр мэрэгжлийн бус хүмүүсийн дур зоргоороо оруулсан зүйл заалтыг ч хамруулсан, эцэст нь гадны нөлөө орсон учир ийм бантан болсон юм. -Тэгээд үүний хор уршиг нь яаж гарч байна - Наад зах нь үндсэн хууль зөрчсөн нь тодорхой болчихлоо шүү дээ. Түүнээс гадна манай ард түмэн өөрийн өмчөөсөө, ямар ч өндөр үр ашигтай байлаа гэсэн дээд тал нь 34 хүртэл, тэгээд түүнээс доош, огт хувь хүртэхгүй байж болно гэсэн заалт орчихлоо шүү дээ. Энэ мэтийн зөндөө юм ярьж болно. - УИХ-ын дарга хууль заслаа, Үндсэн хууль зөрчлөө гээд байх юм. Үүнийг та жаахан дэлгэрүүлж тайлбарлахгүй юү. -2006 оны 7 дугаар сарын 8-нд УИХ-аар баталсан Ашигт малтмалын тухай хууль, мөн сар орчмын дараа УИХ-ын дарга баталгаажуулсан 2 хууль байна. Би 2 хууль гэж андуурсангүй, уг нь нэг хууль байх учиртай боловч, өөр хоорондоо ялгаатай нэг хуулийн хоёр өөр хувилбар байгаа юм. 7 сарын 8–нд УИХ-ийн гишүүдийн баталсан хууль сар орчмын дарааУИХ-ын даргын мутараас 40 хуудас байснаа бүхэл бүтэн 3 хуудас нэмэгдэж, , 10 бүлэг байсан нь 11 болж, 70 зүйл нь 66 болж, дүрээ хувиргасан байдаг. “УИХ-ын” баталсан10 бүлэг, “даргын” мутраас гарахдаа үндсэндээ бараг өөр өөр нэртэй болсон ба голдуу тусгай зөвшөөрөлтэй холбогдсон “нэр устай” болсон нь Монгол улсын Ашигт малтмалыг хайх , ашиглах бодлогын чанартай хууль биш, лиценз тараах 97 оны хуулийн “үнэр нэвт шингэсэн” байсан. Ашигт малтмалын хууль тогтоомжийг биелүүлэх тухай 9 дүгээр бүлгийг тэр чигт нь буюу 58,59,60,61,62 дугаар зүйлийн 27 заалтыг хасаж, Хэлэлцэгдэж батлагдаагүй Төрийн захиргааны байгууллагын чиг үүрэг гэсэн 2 хуудас гаруй 11 дүгээр зүйлийн 24 заалтыг нэмж оруулсан байна. Энэ нь УИХ-ын гишүүдийн бүрэн эрхийг УИХ-ын дарга “өмчилж”, түүний эрх мэдэл хязгааргүй их болчихсон юм биш биз гэж дүгнэхэд хүргэж байгаа юм. Энэ зүйлийн засвар хэл зүйн найрлагын хувьд өмнөхөөс илүү биш, бүр ч эвгүй болгочихсон мэт санагдаж байна. Хуулийн этгээдийн хувьцааны 34 хүртэл хувийг төр эзэмшиж болно гэж байсан бол , дарга гарын үсэг зурсны дараа, ордод оруулсан хөрөнгийн 34 хүртэлх хувьтай тэнцэх хувьцааг төр эзэмшиж болох оор засварласныг хэл найруулгын, бүтцийн гэж үзмээргүй юм...Тэгээд үүнээс гарах үр дагавар нь бүр хачин болж байгаа юм. Одоо Оюутолгойн гэрээг ид хийж байна. Ордод оруулсан хөрөнгийн хувь гэвэл геологи хайгуулын ажлын зардал гэж чриад байгаа юм. Тэгвэл бид Айвенхоумайнзын оруулсан 400 сая доллар буюу геологи хайгуулын ажлын зардлын 34 хүртэл хувийг төлөх болоод байгаа юм. Тэгээд дээр нь үйлдвэрийн хөрөнгө оруулалтын бас тийм хувийг мөнгөө төлж авах ёстой болж байгаа юм. -Хууль хэлэлцэх явц ямар шүү байдалд болсон юм бол -Хууль хэлэлцсэн “хөшигний цаана” ямар уур амьсгал ноёрхож байсан нь их сонин. Хууль боловсруулах ажлын хэсэг нь УИХ-ын 14 гишүүн оролцсон, мөн18 хүний бүрэлдүүнтэй ажлын дэд хэсгийг мэрэгжлийн хүмүүсээр бүрдүүлсэн тэдгээрийн тал хувь геолог, уурхайн мэрэгжлийн бус хүмүүс байсан бөгөөд , мэрэгжлийн гэгдэх хүмүүсийн зарим нь гадаадын пүүс компанийн явцуу ашиг сонирхолыг улайран хамгаалагчид байлаа. . Ийм ажлын хэсгээс монгол улсын эрх ашгийн хамгаалсан сайн хуулийн төсөл гарах магадлал, үндэндээ байхгүй гэдэг нь ч ойлгомжтой байсан. Тэгээд ч 2 сар орчмын хугацаанд ажлын хэсэг бүрэн бүрэлдүүнээрээ нэг ч удаа хуралдаагүй бөгөөд харин биднээс нууцалж, хуралдсаныг үгүйсгэх аргаггүй юм. Ажлын дэд хэсэг , миний мэдэхийн 3 удаа цугласан бөгөөд тэхдээ ирц нь тал хувьдаа хүрдэггүй байлаа. УИХ-ын Эдийн Засгийн байнгын хороо Ашигт малтмалын хууль нэртэй , хоёр өөр үзэл баримтлалыг механикаар нэгтгэсэн, “үгийн цуглуулга” бидний хожуу нэрлэсэнээр “бантан”-г нэгдсэн хуралдаанд хэлэлцүүлэхээр оруулсан байдаг. Монгол улсын асар их баялгийн талаар, хэмжээлшгүй их өмч хөрөнгө, энэ улс орны хөгжил дэвшил, цаашилбал, улс орны бүрэн бүтэн байдал, тусгаар тогтнол, бидний үр хүүхэд, хойч ирээдүйн амьдралтай холбоотой, монгол улс эс орших уу, орших уу, бид үүрд ядуу үлдэх үү, элбэг хангалуун амьдрах уу гэдэг асуудал яригдаж байхад өнөөгийн их хурлын гишүүд, хүний юм хэлэлцэж байгаа юм шиг, хөндлөнгийн этгээд шиг хандаж байгаа нь туйлын харамсалтай. Өөрөөр хэлбэл, энэ хуулийн төслийг УИХ-ын нэгдсэн хуралдаанаар хэлэлцэхдээ”зүгээр л машиндчихсан”, “кноопдоод” батлачихсан байдаг. Эдийн засгийн байнгын хороогоор 2 өдөр хэлэлцсэн, дараа нь УИХ-ын хуралдаанаар 3-хан өдөр ярилцан байна. Энэ чухал хуулийг нухацтай хэлэлцсэн хугацаа нь ердөө энэ. Нэг жилийн дөрвөн өдрийн нэгд нь алдаг оног хуралддаг, тэгээд хэдэн арваар нь “хууль үйлдвэрлэдэг” юм чинь ингэж л таарч байгаа юм. Монгол улс, монгол иргэдийн эрх ашгийн эсрэг , гадныхан буюу хэсэг бүлэг этгээдийн эрх ашгийг энэ хуульд яаж тусгасан нь бүр сонин. Тэхдээ эдгээр “амин чухал” нэмэлт, өөрчлөлтүүд, саналуудыг хууль батлагдахаас ердөө2-3 хоногийн өмнө “шахаж” чадсан нь бүр гайхалтай. Монгол улс, монголын ард түмний өмчийг эздэд аль болох бага хүртээх, эсхүл бүр гадныханд буюу хэсэг бүлэг хүмүүст “бэлэглэх” гэсэн санаагаа УИХ-ын гишүүн , МАХН-ын гишүүн Л.Пүрэвдорж, Ц.Дамиран, АН-ын гишүүн Б.Батбаяр, Г.Батхүү, Л.Гантөмөр, нөөцийг нь тогтоосон стратегийн ач холбогдол бүхий ашигт малтмалын ордыг хувийн хэвшлийн аж ахуйн нэгжтэй хамтран ашиглах тохиолдолд төрийн оролцоо 50 хүртэл хувь байж болно. Төрийн оролцоо оруулсан хөрөнгө оруулалтынхаа хэмжээгээр тодорхойлогдоно.” , мөн 5.5-д”Улсын төсвийн хөрөнгөөс бусад эх үүсвэрээр хайгуул хийж, нөөцийг нь тогтоосон стратегийн ач холбогдол бүхий ашигт малтмалын орд ашиглах тусгай зөвшөөрөл эзэмшигч хуулийн этгээдийн хувьцааны 34 хүртэл хувийг төр эзэмшиж болно.” гэсэн зүйлийг батлуулж амжсан юм. Энэ заалт орсоноор, нэгд, монгол төсвийн хөрөнгөө гаргаж нөөцийг нь тогтоосон, өөрийн өмчөө, тодоруулвал , ордоо, түүний лицензийг эзэмшигч этгээдээс хөрөнгө , зардал гаргаж худалдаж авна, тэхдээ бүр тал хүрэхгүй хувийг нь авна, төсвийн хөрөнгөөс бусад эх үүсвэрээр хайгуул хийсэн ордын хувьд бол хувьцааны 34 хүртэл хувийг төр эзэмшиж ч болно, болохгүй ч байж болно, эсхүл бүр авахгүй , “бэлэглэж” ч болно гэж ойлгогдож байна. Ордын тусгай зөвшөөрөлийг арилжаалах хөрөнгийн бирж монголд алга байна. Хэвлэлийн мэдээнээс үзвэл Оюутолгойн хуьцааны арваад хувийг РИО Тинто компани 300-400 сая доллароор авсан гэх мэдээлэл байна. Тэгвэл бид энэ ордын 34 хувийг авна гэвэл, 1 тэрбум нилээд давсан мөнгөөр авах болж байна. Зэс, алтнаас орж ирсэн татвар төлбөрөө хав дарж байж, 5-6 жилийн дараа Оюутолгойн 34 хувийг авах болж байгаа юм. Эс тэгвээс энэ орд маань Канадын компанийн өмч болох юм байна. ИЗН-ын дарга С.Оюун Ашигт малтмалын хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулахад үнэхээр “их хүч, зүтгэл” гаргасан. Бүр ноднин өвөл түүний тэргүүлдэг Монголын геологчдын холбоо 1997 оны хуулийг дэмжиж, өөрчлүүлэхгүй байхын төлөө мэдэгдэл гаргаж байсан. Тэр ч байтугай геологи, уурхайн эдийн засаг, эрх зүйн мэдлэгээр маруухан, гадаадын компанид ажилладаг, холбооны тэргүүлэгч гэх нэгэн геохимичээ ажлын дэд хэсгийн бүрэлдүүнд оруулж, тэр нь 1997 оны хуулийг чадах чинээгээрээ хамгаалсан. Ийм “сонгомол”хүмүүсийн хичээл, зүтгэлээр энэ гажиг, завхаруулсан хууль гарсныг энд тэмдэглэхэд илүүдэхгүй. 76 дотроо ганц геологич нь С.Оюун гишүүн. Түүний зүтгэлийг ч хурлын дарга үнэлсэн байсан. Тэрээр хэдэн арван санал оруулсан байдаг. Харин би энд түүний оруулсан 2 саналын талаар тайлбарлах нь зүйтэй гэж бодож байна. 1997 оны хуулийн лиценз барьцаалах заалтыг шинэ төсөлд орхигдуулсан байсан. Оюун гишүүн, нийгэмд, авилгалын эсрэг тэмцдэг, шудрага гэсэн имижтэй л дээ.Гэвч тэрээр үнэн шудрага хүн байсан бол 1997 оны хууль боловсруулсан гадаадынхны саналыг орхигдуулсан байна шүү дээ гэж УИХ-ын чуулган дээр мэдэгдэл хийх байсан юм. Харин түүний оронд тэр 1997 оны хуулиас 2 хуудас шахуу зүйлийг яг тэр хэвээр нь хуулбарлан оруулаад Оюун гишүүний санал гэж дэмжүүлсэн байв. Үүнийг Оюун гишүүний санал гэж үзэх үү, 1997 оны хуулийн хуулбар гэж үзэх үү. Оюун гишүүн бол стратегийн орд гэх ангиллыг тууштай эсэргүүцэгч.Хуульд энэ талаархи 4.1.11 заалтыг хасуулахын төлөө тэрээр хэдэн хэдэн удаа оролдлого хийсэн байдаг. Монгол улсын дорнот, өмнөт хэсгээр бараг “хөглөрч” байдаг хайлуур жонш бол АНУ-ын хувьд стратегийн түүхий эд. Миний мэдэхийн энэ улс сүүлийн 30-аад жилийн турш, хайлуур жоншийг экспортолж, өөрийн хайлуур жоншиндоо гар хүргэхгүй байна. Яагаад гэвэл фторист кальц нь хими, төмөрлөгийн үйлдвэрт өргөн хэрэглэгддэгээс гадна зэр зэвсэг, сансрын техникт хэрэглэгддэг юм гэсэн. Төрийн өндөр албан тушаалтнуудын сонирхол орсон алдарт Тавантолгойн ордыг эзэшихэд төрийн оролцоо, ард иргэдийн хувь хэмжээ өндөр байх нь “дээдсийн” сонирхолтой харшилж байлаа. Тийм учраас тэд: “Улсын төсвийн хөрөнгөөр хайгуул хийж нөөцийг нь тогтоосон Тавантолгойн ордын ашиглах тусгай зөвшөөрөлийг шинэчлэн бүртгэхдээ төрийн оролцооны хувийг тогтоож гэрээ байгуулж болно.” Эсхүл байгуулахгүй ч байж болно гэсэн хоёрдмол санааг хавчуулж , түүнийгээ батлуулж чадсан . Энэ далимд тэмдэглэхэд, Тавантолгойн ордыг ард түмэндээ хувьцаа хэлбэрээр тарааж өгье гэдэг Элбэгээ даргын санаачлагыг дэмжиж байна, тэхдээ тэр олон зуун орд дотроос ганц ордыг сонгож авдаг нь ч юу билээ, Оюутолгой ч гэсэн манай баялаг шүү дээ, ямар канадууд нутгаасаа “алт, зэсийн үр” авчираад монголын хөрсөнд суулгачихаад, энэ орд тэдний өмч болоогүй л юм бол... Хууль батлагдсаны дараа Нямдорж дарга. “Энэ хууль өөрөө энэ Парламентэд суудалтай улс төрийн намуудын зөвшилцөл,харилцан ойлголцлын хүрээнд их төвөгтэй, улс төрийн нөхцөл байдлын дунд боловсруулагдаж, хэлэлцэгдэж батлагдаж байна. Улс төрийн намууд энэ асуудлаар харилцан ойлголцож нэг талаас хөрөнгө оруулалтыг цаашид тогтоох, нөгөө талаас үндэсний эрх ашиг , байгаль орчны асуудлыг аль аль талыг нь харгалзаж, алтан дундажийг олж энэ шийдвэрийг гаргасан болов уу гэж найдаж байгаа... гэжээ. Тэрээр энд зарчмын хоёр гол алдаа гаргасан байдаг. 7 дугаар сарын 6-7-ны үед хоёр гол намын Парламент дахь бүлгийн ахлагч нар уулзалдаж, энэ хуулийг хоёр намын Их хурал дахь гишүүд санал нэгтэй батлуулах тухай шийдвэр гаргалаа гэж сонссон юм байна Үнэнийг хэлэхэд үүнд би эргэлзэж байсан юм. Үүний нотолгоо нь 7 сарын 8-ны хуралдаан маш шуурхай болж, бүх асуудлыг санал нэгтэй баталсан нь нэг нотолгоо, нөгөөдөх нь Даргын энд хэлсэн үг нөгөө нэг баталгаа. Энэ чинь нам нь төрийнхөө дээр гарсан , монголд аливаа асуудлыг нам шийддэг, төр төвтэй биш, нам төвтэй төр болсны нотолгоо гэж бодож байна. Монгол улсын, монголын ард түмний эрх ашгийг ярьж байхад бусдын эрх ашиг, аль алийг нь харгалзсан “алтан дундаж” гэж байдаггүй тухай мөн ч олон удаа ярьж байна даа. -Монголын ашигт малтмалын ордоор канадын компаниуд “мөнгө босгодог” гэсэн та үүнийг манай “хадгаламж зээлийн хоршоотой зүйрлэсэн байсан . энэ ямар учиртай юм бэ. -Монгол улсын нутаг дэвсгэрийн тал илүү хувийг лицензээр гадаад дотоодын хүмүүст замбараагүй өгч зарим нь бүр хэдэн зуугаар нь авч , монголын иргэдийн өмчийг , ямар ч хяналтгүйгээр “хар зах” дээр зарж байна. Ийм үйлдлийг Канадын зарим компаниуд идэвхитэй хийж байна. Алт, нүүрс, ураны ордуудын лицензийг хэдэн саяас хэдэн арван сая доллароор нь зарж байна. Энэ бол газрын хэвлий хувийн эзэмшилд байдаг, зах зээлийн харьцаа төлөвшсөн орнуудад жирийн үзэгдэл байж болох юм. Монголын баялгийг зарж борлуулсныхаа төлөө Монголын Засгийн газарт, монголын ард түмэнд татвар төлбөр үүрэгтэй нь хэнд ч ойлгомжтой. Эндээс өмчийн эзэн монголын иргэд юу ч хожсонгүй. Харин канадад монголын өмчөөр ингэж мөнгө босгодог нь манай хууль тогтоомжтой нийцэхгүй байна гэдэг нь ойлгомжтой. Монголын өмчөөр Канадад байгуулсан “хадгаламж зээлийн хоршоо” монголчуудад үр өгөөжөө өгөхгүй байна. Харин канадын иргэдэд үр ашгаа өгөх эсэх нь монголын иргэд, хууль тогтоомжоос хамаарах болоод байна. -Ингэхэд Оюутолгой аль хир баялагтай юм бэ, тА үүнийг жирийн уншигчдад тайлбарлаж өгнө үү -Монголчууд түүхэндээ анх удаа асар их баялаг, өндөр үнэ цэнтэй өмчийн эзэн болох хувь заяа ноогдлоо. Бурханы хишиг, өвөг дээдээсээс өвлөж үлдээсэн газар шорооны минь буян энэ . Оюутолгой хэмээх бор толгодын дор 30-аад сая тонн зэс, 1000 тонн алт байна гэж албан ёсны эх сурвалж мэдээлсэн. Өнөөгийн үнээр үнэлвэл, 200 гаруй тэрбум доллар болж байна. Оюутолгойн зэс эрдэнэ нөхөгдөшгүй баялгийг, өсөн үрждэг барагдашгүй баялаг хонин толгойд шилжүүлвэл, 6 тэрбум болж байна. Дэлхийн хүн болгонд нэг хонь өгөх баялаг монголд байна. Жаахан хэтрүүлж хэлвэл дэлхийг тэжээх баялаг манайд заяажээ. Оюутолгойн үйлдвэр ажиллаад ирэхэд нэг жил 1 монгол хүнд 70 гаруй хонь ноогдохоор бүтээгдхүүн гаргах ёстой. Барж идэхгүй хоол байгаа биз. Алтан дээр суусан гуйлгачин гэж гадныханы хэлдэг үнэн байна. Газар дороос тэр баялгийг ухаж гаргахад тэр олон хонины талаас илүүг зарцуулахгүй болов уу гэж бодогдоод байгаа юм. Ямар байсан нэг монгол хүнд нэг жилд 35 хоньтой тэнцэх ашиг гарах ёстой баймаар. Монгол хүн болгон энэ их баялгаасаа ингэж хүртэхгүй юм аа гэхэд бага сага ч гэсэн юм “олж долоох” юмсан. Урд жилүүдийн туршлагаас харахад юм олж долоох нь байтугай, үнэртүүлэх ч үгүй хилийн чанад руу ачаад явчихаж байгаа гашуун сургамж бидэнд байна. Бороогоос төлбөр, татвараа бүрэн авч чадвал, бид 40-өөд сая доллар буюу 1 сая хоньтой тэнцэх ашиг хүртэх ёстой юм. Иргэний хөдөлгөөнийхөн сая Сүхбаатар аймгийн Төмөртийн Овоогийн цайрын ордоос 80 сая доллар буюу монголын хүн болгонд нэг хонь ноогдохтой тэнцүү ашгийг хэдхэн “эрхэм” хуваагаад хүртчихсэн гэж мэдээлэв. Жирийн иргэд бидэнд юу ч ноогдсонгүй. 1997 оны Ашигт малтмалын тухай хууль гээчээр баталгаажуулсан тогтвортой байдлын гэрээ гээчийн “хар мөр“ энэ. Яагаад бид ядуу амьдарч байгаагийн шалтгаан одоо ойлгомжтой байгаа биз. Үүгээр би хүн болгонд хонь тараах, ашиг хүртээх гэж хэлээгүй юм шүү. Та бидний төлөө зүтгэж байгаа эмч, багш, цагдаа, гудамж цэвэрлэгч, төрийн албан хаагч наад зах нь 300 долларын цалин авч, энэ их баялгийг бий болгосон ахмадууд маань 100-150 доллароос дээш тэтгэвэр тэтгэмж авах ёстой, энэ нь шудрага ёсонд нийцнэ гэдгийг хэлэх гэсэн юм. Оюутолгойн асар их баялагийг одоогийн байдлаар судалсан, тооцоолсон “Айвенхоумайнз” компанийханд их баярлалаа гэж монгол хүн болгон талархлаа дэвшүүлэх ёстой. Ердөө 2-3 жилийн өмнөөс энэ орд дэлхийн том орд болох нь нэгэнт тодорхой болсон. Монголын төр үүнд дүлий дүмбэ, зөвхөн хүний юм шиг, хөндлөнгийн ажиглагчийн байдлаар он жилүүдийг өнгөрөөж байгаа бөгөөд одоо ч эл байдал үргэлжилсээр байна. - Оюутолгойг ашиглах хөрөнгө оруулалтын гэрээний талаар танд мэдэж , сонссон юм байна уу.. -Ордыг ашиглах цогцолбор төлөвлөгөө (ОАЦТ)-ний гол үзэл баримтлалаар бол ил уурхайгаар жилд 17-52 хүдэр олборлож , баяжуулж, 24-25 хувийн зэсийн баяжмалыг Оюутолгойгоос БНХАУ-ын хил хүртэл 100-гаад км газар 40-50 автомашинаар тээвэрлэх ийм л үйлдвэр байгуулах тухай канад түншүүд төлөвлөж байсан юм. Түүнээс гадна Оюутолгойн орд аж ахуйн эргэлтэд орсоноор 117000 хүн ажлын байртай болно, эдийн засаг гуч дөчин хувиар өснө гэсэн барагцаа тооцоо байсан.. Захиргаадалтын, нэг гүрний дарамт их байсан хүнд хэцүү үед Эрдэнэт, Багануур, Бор-Өндөр, Монголросцветмет үйлдвэрийн гэрээ хэлэлцээрийг монголд ашигтайгаар, ямар ч байсан баримт бий. Бидний хувьд гэхэд сүүлийн 3 жилийн турш энэ ордыг монгол улсад үр ашигтай яаж ашиглах талаар хэвлэл мэдээллийн хэрэгслэлээр олон удаа санал бодлоо илэрхийллээ, эцэст нь энэ ордыг ашиглах техник эдийн засгийн тооцоо, нөөцийн үнэлгээнд мэрэгжлийн дүгнэлт гаргалаа, эрх мэдэлтнүүд түүнийг үл тоомсорлож, бичсэн дүгнэлтийг хав дарсан байна. Оюутолгойн ордыг ашиглах хөрөнгө оруулалтын гэрээг “Орд ашиглах цогцолбор төлөвлөгөө” гээч учир олдохгүй баримт бичигт тулгуурлаж хийсэн. Нэмж тэмдэглэхэд, тооцоонд авсан зэс, алтны үнэ одоогийнхоос хэд дахин доогуур, үүнтэй уялдаад нөөцийн тооцооны кондиц нь үндэслэл муутай, зэс алтны баялгийг сорчилж авах хандлага ажиглагдаж байна. Энэ мэтийн дутуу дулимаг тооцоолсон, зөвхөн мэргэжлийн хүний нүдээр ажиглавал олон зүйлээрээ монголын талын эрх ашгийг огоорсон байдал техник эдийн тооцоонд гаргасан байдаг. Энэ талаар бид тусгай дүгнэлт гаргасан билээ. Ийм байдлаар хийгдсэн хөрөнгө оруулалтын гэрээ монголын талын эрх ашигт нийцэхгүй байх нь тодорхой. Би мэргэжилтний хувьд, Оюутолгой ,Эрдэнэт, Цагаансуврагын хүдрийг боловсруулах зэс хайлуулах үйлдвэр байгуулаад монголын газар нутаг дээр зэс бүтээгдхүүн, шижир алт гаргавал, манай тал Оюутолгойгоос ямарч байсан 15 биш, түүнээс хэд дахин илүү, олигтойхон наймаалцвал, 50-60 тэрбум доллар олохыг үгүйсгэх аргаггүй юм. -Оюутолгойн гэрээг хийдээ хуулиа зөрчсөн тухай та мэдээлсэн байсан, үүнийгээ тайлбарлаж өгөхгүй юү. -Ашигт малтмалын тухай хуулийн хөрөнгө оруулагчтай гэрээ байгуулах тухай 30 дугаар зүйлд хөрөнгө оруулагчтай байгуулах гэрээний гол үндэс, нөхцөл нь : нэгд, ордыг ашиглах техник эдийн засгийн үндэслэл, хоёрт, тухайн ордын нөөцийг улсын нөөцийн нэгдэн бүртгэлд бүртгэсэн баримт байх ёстой гэж ойлгогдож байгаа юм. Монгол улсын Засгийн газар”Айвенхомайнз” компанитай Оюутолгойн ордыг ашиглах тухай хөрөнгө оруулалтын гэрээний нөхцлийг харилцан тохирч, гэрээ байгуулахаар завдаж байгаа нь Ашигт малтмалын хуулийн 30 дугаар зүйл, мөн Монгол улсын нэгдэн орсон олборлох салбарын ил тод байдлын тухай олон улсын гэрээ болон бусад олон улсын гэрээний үүргээ зөрчиж байна. Энэ гэрээ монгол улсын ямар эрх зүйн орчинд хийгдэв гэдэг маш сонирхолтой зүйл юм. УИХ-ын дарга Ашигт малтмалын хуульд агуулгын, зарчмын, бодлогын чанартай засвар хийсэн, үүгээрээ монгол улсын Үндсэн Хууль зөрчсөн гэдэг нь нэгэнт тогтоогдсон , Ашигт малтмалын хууль нь 2007 оны 8 дугаар сард нэг хүчин төгөлдөр болоод дараа нь 3 дугаар сарын 2 –нд УИХ эцсийн найруулгыг авч хэлэлцээд баталсан гэдэг. Гэтэл хоёр талын хэлэлцээр үүнээс өмнө хүчингүй хуулиар хийгдсэн байдаг. Түүнээс гадна, Ашигт малтмалын хууль Үндсэн Хууль зөрчсөн тухай олон иргэдийн өргөдөл Үндсэн хуулийн Цэцэд очсон байна. Энд энэ хууль Монгол улсын үндэсний эрх ашигт харшилсан, гадаад дотоодын хэсэг бүлэг хүмүүсийн эрх ашгийг хамгаалсан зүйл заалтууд оруулсан тухай баримтууд байдаг. Энэ бүхэн нь одоогоор Үндсэн хуулийн цэцээр шийдэгдээгүй байна. -Одоо ордыг харилцан үр ашигтай ашиглахын тулд юу хийхёстой вэ. Монгол УИХ, нэгд, одоогийн үйлчилж байгаа Ашигт малтмалын хууль хүчинтэй эсэх, хоёрт,Оюутолгойн хөрөнгө оруулалтын гэрээг хийсэн нөхцөл байдал нь хууль тогтоомжид нийцэж байгаа эсэхэд дүгнэлт гаргах ёстой. Нөгөө талаас дараахи шаардлагыг хангаж байж хөрөнгө оруулалтын гэрээ хийх үндэс бүрдэнэ. Нэгд,Монгол улсад одоо мөрдөж байгаа заавар журмын дагуу ордыг ашиглах техник эдийн засгийн үндэслэл хийх, хоёрт, Нөөц нь бүрэн гүйцэд хайгуул хийгдээгүй, одоо ашиглахаар завдаж байгаа нөөц техник эдийн засгийн үндэслэлгүй, кондицийн параметрүүд нь зохих журмын дагуу үндэслэгдээгүй учир энэ бүхнийг гүйцээж хийх, гуравт, Орд ашиглах техник эдийн засгийн үндэслэлд эцсийн бүтээгдхүүн гаргах, дэд бүтцийн шийдлүүдийг монгол улсын Засгийн газартай харилцан тохирсоны үндсэн дээр хийх, дөрөвт, Монгол улсын ашигт малтмалын хууль ямар ч маргаангүйгээр батлагдсаны дараа, шаардлагатай гэвэл хөрөнгө оруулалтын гэрээг хийж болох юм. Ер нь хөрөнгө оруулалтын гэрээ нь тогтвортой байдлын гэрээний нэг зүсээ хувиргасан хувилбар учраас ийм гэрээ байгуулах шаардлагагүй ч байж болох юм.Оюутолгойн ордыг ашиглах гэрээ хэлэлцээрийг хийхдээ Барууны зарим компаниуд Африк, Латин Америкт олборлох үйлдвэр байгуулахдаа, зөвхөн өөрсөддөө хэт өндөр ашиг олохоор тооцоолсон өрөөсгөл бодлогоор биш, харин олон улсад хүлээн зөвшөөрөгдсөн нийтлэг жишигийн дагуу, харилцан ашигтай эрх тэгш гэрээгээр зохицуулагдах ёстой. Эрдсийн баялагийн эдийн засагч С.АВИРМЭД 2007-4-17 99161685 Уурхайн инженер-геологич С.АВИРМЭД 2007 оны 1 дүгээр сар 3 Тавантолгой төрийнх, Оюутолгой хувийнх гэв үү ? “Оюутолгой Айвенхо-гийнх” гэж 2005 оны сүүлчээр Монгол улсын Засгийн газрын 17 сайд шийдвэрлэсэн тухай албан ёсны бус мэдээлэл Канад , америк тивээр тархсан байв. Чухам үүний учир “Элбэгдорж огцор” гэдэг шаардлагыг иргэний хөдөлгөөнийхөн тавьж байлаа. Тэгвэл Тавантолгойг төр мэдэлдээ авлаа гэж өнөөгийн Засгийн газар шийдвэрлэснийг монголын олон нийт талархан хүлээж авлаа. 2006 оны 6 дугаар сарын сүүлчийн “халуун өдрүүдэд”, УИХ дахь МАХН ба АН-ын төлөөлөл болсон нэр бүхий хэсэг гишүүд “хавсайдаж” байгаад, монгол улсын үндэсний баялгийг хоёр хуваах “мэргэн санал” дэвшүүлж, аливаа ордын нөөцийг тогтоохдоо улсын төсвөөс зардал гаргасан бол түүнийг ашиглах үед төрийн оролцоо зонхилох ёстой, хувийн зардлаар хийсэн бол хувийн оролцоо зонхилох ёстой гэсэн бичигдээгүй “аксиом” гаргаж, тэхдээ бүр төрийн оролцоо эхний тохиолдолд 0-50 хүртэл, дараагийнхад нь 0-34 хувь байна гэж томъёологдсон нь, одоо нэгэнт хууль болж, төр засгийн томчуулаасаа авхуулаад жирийн иргэд хүртэл үүнд итгэн үнэмших болжээ. Үнэндээ яг энэ заалтаас болж, монгол улсын эдийн засагт шийдвэрлэх нөлөө үзүүлэх Оюутолгойн, Тавантолгойн, Асгатын гэрээ хэлэлцээр, ашиглах асуудал гацаанд орчихоод байна. Чухам үүнээс болж, Ашигт малтмалын хууль хүчингүй болохдоо хүрч, УИХ-ын дарга огцорч, эцэс төгсгөлгүй , маргаан, зөрчил… үргэлжилсээр хоёр дахь жилийн нүүрээ үзэж байна. Харамсалтай нь, УИХ энэ асуудлыг нэг мөр болгосонгүй, улам ужигруулсан төдийгүй, өмчийн олон хэлбэрийн тэгш байдлын тухай хуулийн заалтыг хөсөрдүүлж, хувийн ба улсын өмчийн хоорондох ялгаа заагийг улам гүнзгийрүүлэх, зөрчилдүүлэх оролдлогыг хийх боллоо. Асуудлын гол нь ашигт малтмал өмч мөн үү гэдэгт байгаа юм. Тавантолгойн лиценз эзэмшигч өндөр албан тушаалын, нэрд гарсан эрхэмүүд өнгөрсөн жилүүдийн турш, төвийн хэвлэлүүд, телевизүүдээр ярилцлага өгөхдөө, Тавантолгойн газрын хэвлийд байгаа нүүрс бол баялаг биш, ухаад гаргаад ирсний дараа л баялаг бүтээгдхүүн болох тухай ухуулга сурталчилгаа хийв. Тэр ч байтугай: “нүүрс бол үнс” гэсэн реклам хэсэг хугацаанд цацагдав. Тэгсэн мөртлөө энэ ордыг төр мэдэлдээ авлаа гэнгүүд, төр хувийн өмчид халдлаа гэх гомдол гарах болов. Ашигт малтмал гэх их өргөн цар хүрээтэй ойлголт, харин ашигт малтмалын орд гэвэл өмч гэж ойлгогдож байгаа юм. Ашигт малтмалын орд юугаар тодорхойлогддог юм бэ гэвэл, геологи хайгуулын ажлын үр дүнд нөөц нь тогтоогтсон, эдийн засгийн хувьд үр ашигтай ашиглаж болох ашигт малтмалын хуримтлалыг л хэлж байгаа юм. Олон улсын жишигээр бол ашигт малтмалын “резерв” буюу нөөц нь тогтоогдсон орд бол өмч гэж үзэж болно. Ашигт малтмалын “резерв”, “ресурс“ гэсэн хоёр ойлголт бий. Мэрэгжлийн бус хүмүүс резерв, ресурс гэсэн ойлголтын ялгаа заагийг ойлгодоггүй, монголоор нөөц гэж орчуулаад тэгж л ойлгодог. Харин сүүлийн үед мэрэгжлийнхний дунд “ресурс”-ийг “нөөц баялаг” гэж хэвшиж эхэлж байна. Асгатын бүх нөөц баялгийн 30 орчим хувь нь резерв, үлдсэн нь ресурс болж байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл геологийн тодорхой үе шатны ажлаар 2000-аад тонн мөнгөний нөөц тогтоосон, 4000-аад нь үнэмшил багатай, нарийвчлан судлах шаардлагатай гэсэн үг. Аливаа ашигт малтмалыг орд болгоно гэдэг нь дэс дараалсан, системтэй, үйлдвэрлэл шинжлэх ухаан хосолсон, асар их цаг хугацаа, хөрөнгө зардал шаардсан нарийн төвөгтэй үйл ажиллагаа юм. Чухам энэ утгаар нь авч үзвэл Оюутолгойн ордыг харьцангуй богино хугацаанд, чанартай судалгаа хийж нөөц болон нөөц баялгийг нь үнэмшил өндөртэй тогтоосон гэж мэрэгжилтний хувьд үзэж байна. Асгат ба Тавантолгойг өндөр хөгжилтэй орнууд, нэртэй том компанийн шаардлагын дагуу нөөцийг нь тогтооно гэвэл нэмэлт судалгааны ажил шаарддагдах болов уу. Геологийн судалгааны ажлыг олон үе шатад хуваадаг, энэ тухай олон цагийн лекц уншиж болно, социализмын үед бол нөөц тогтоож, уурхай байгуулах хүртэлх үйл ажиллагааг геологи хайгуулын ажил гэдэг, зах зээлийн тогтолцоонд бол геологи хайгуулыг хоёр хувааж, эхний үе шатыг нь геологийн судалгааны, хоёр дахь үе шат буюу орд болох шинж тэмдэг нь мэдэгдэнгүүт, уурхайн үйл ажиллагаанд хамруулдаг ерөнхий зарчим байдаг гэдгээр танин мэдэхүйн ойлголтыг өгөх тайлбараа хязгаарлая. Энэ бүхнийг нуршдагийн учир гэвэл, Тавантолгойгоос төр 50 хүртэл хувийг нь, Оюутолгойгоос 34 хүртэл хувийг нь авна гэдэг нь зөв үү гэдгийг л тайлбарлах гээд байгаа юм. Энэ нь, сүүлийн жилүүдэд төрийн эрхэнд байсан эрх мэдэлтнүүдийн ойлголтоор бол төр зардлаа гаргаж хайгуул хийсэн учир, Тавантолгойн үйлдвэрээс гарах ашгаас төр ахиу авна, Оюутолгойд хувийнхан зардал гаргаж хайгуул хийсэн учир тэдэнд ахиу ашиг орлого ноогдоно гэсэн үзэл бодлын илрэл бололтой. Гэтэл энэ нь тйим биш, ноцтой төөрөгдөл юм аа. Эдийн засгийн утгаар нь авч үзвэл, геологи хайгуулын зардал гэдэг нь үйл ажиллагааны буюу ашиглалтын зардалтай төстэй. Ялангуяа геологийн судалгааны эхний үе шатын зардлыг хөрөнгө оруулалт гэж нэрлэдэггүй. Гадаадын улс гүрнүүдэд геологийн судалгааны зардлыг эрсдлийн зардал, геологийн судалгааны үр дүнд “юм”олвол “аз”, эс олвол “хохь” болдог, “шатлаа” гэсэн үг. Монгол улсад өнөөг хүртэл мөрдөж ирсэн журмаар бол эрэл-үнэлгээний үе шатаас эхлэн нөөц, нөөц баялаг тодорхойлж эхлэх бөгөөд чухам энэ үеэс гарсан зардлыг хайгуулын зардалд оруулж, ийм зардал гаргасан аж ахуйн нэгж нь энэ зардлаа хөрөнгө оруулалтад биш, ирээдүйн уурхайн үйлдвэрийн ашиглалтын зардалд оруулж, жил бүр шимтгэх замаар зардлаа нөхөж авдаг. Тэхдээ нөөц, нөөц баялаг нь Монгол улсын эрдсийн баялгийн санд бүртгэгдэж, нөөц тогтоосон геологи хайгуулын ажлын тайлан болон тухайн ордыг ашиглах техник эдийн засгийн үндэслэлд мэрэгжлийн эксперт хийгдэж, эрх бүхий байгууллагаар хэлэлцэгдсэн тохиолдолд энэ зардлын асуудал шийдэгдэнэ. Өнөөгийн байдлаар Оюутолгойн ордын хайгуулд 600 гаруй сая доллар, Тавантолгойд “ Энерж ресурс” 8.6 тэрбум төгрөг зарцуулсан, хэрэв ордыг төрийн мэдэлд авбал түүнийгээ Монгол улсаас гаргуулна гэх тайлбар цацагдаж байна. Энэ нь геолог хайгуулын зардал уу, хөрөнгө оруулалт уу гэдгийг юуны өмнө учрыг олох ёстой. Харин энэ далимд тэмдэглэхэд, Бороогийн алтны ордын хайгуулд БНМАУ төсвөөсөө зарим мэдээллээр 12 сая нөгөө мэдээллээр 17 сая доллартай тэнцэх, Төмөртийн Овоогийн хайгуулд мөн 12 сая доллартой тэнцэх зардал гаргасан гэх баримт бий. Гэтэл энэ зардлын дөнгөж гуравны нэг нь улсын төсөвт орсон эсэх нь тодорхойгүй байгаа тухай мэдээллийг хянаж үзэх шаардлагатай байна. Геологи хайгуулын ажлын нөхөн төлбөр, улмаар түүнтэй уялдуулан бүтээгдхүүн, ашиг хувиарлах зарчмын тухай ярихын өмнө, энэ зардал нь нөөц баялгийн үнэ цэнийн хэдэн хувь болох тухай авч үзэх хэрэгтэй. Үүнийг Оюутолгойн жишээн дээр авч үзэж болох юм. Оюутолгойд одоогоор тогтоогдоод байгаа нөөц баялаг нь зэс, алтны өнөөгийн зах зээлийн үнээр тооцвол 250-иад тэрбум доллароор хэмжигдэнэ.Тэгвэл одоо зарцуулсан гээд байгаа 600 сая доллар, энэ үнэ цэнийн 0.2 хувь болж байгаа бөгөөд цаашид энэ зардал 2 дахин өслөө ч гэсэн 0.5 хувьд хүрэхгүй юм. Оюутолгойн ордын хайгуулын зардалд, канад , америкийн хувьцаа эзэмшигчдийн мөнгийг үр ашиг багатай, үрэлгэн, хайр найргүй зарцуулж байгаа жишээ баримтыг би бас гадарлах юм. Энэ нь эргээд монголын ард түмэнд өр болон үлдэнэ гэдгийг ч манайхан бас бодох ёстой. Ер нь судалгаанаас үзэхэд аливаа ашигт малтмалын хайгуулд , уурхайн үйлдвэрийн хөрөнгө оруулалтын болон нийт ордын үнэ цэнийн өчүүхэн хувь эзэлдэг тухай хэвлэлийн мэдээлэл бий. Ордын үнэ цэн , геологи хайгуулын ажлын зардлын харьцаа ийм байхад улсын төсвийн хөрөнгөөр хайгуул хийсэн болон хувийн хөрөнгөөр хайгуул хийсэн ордыг ашиглах үед төрийн эзэмшлийн хувь хэмжээ орлогын 16 хувийн(50-34) ялгаатай байх тухай “номлол” өнөөг хүртэл үргэлжилээр байгаа нь нэг талаас геологи, уурхайн салбарын наад захын мэдлэггүй, ойголтгүй, эрх мэдэлтэй хүмүүс хууль санаачилах, улмаар гадны улс орон, байгууллага хүмүүсийн эрх ашигт үйлчилэхэд хүргэж байна гэж үзэхээс өөрөөр тайлбарламгүй. Нөгөө талаас энэ үзэл баримтлал хэрэгжиж эхэлсэн нэг гашуун сургамж бол Сангийн сайд асан Баяртсайхан, Төрийн нарийн бичгийн дарга асан Хүрэлбаатар нар Оюутолгойн хөрөнгө оруулалтын гэрээний төслийг энэ “номлол”-оор хийх гэж улайран зүтгэж байсныг мартаж болохгүй бөгөөд хэрвээ энэ гэрээ батлагдсан бол бид улс орныхоо хөгжлийн бүхэл бүтэн үеийг, хэдэн арван жилийг, бүр тодорхой яривал жил бүр хэдэн зуун сая доллараа алдах байдалд хүргэхээр байсан юм. Эндээс ямар сургамж хийх вэ гэвэл, геологи хайгуулын ажил, түүний зардал, хамгийн “гол юм” болох Оюутолгой гэж юу вэ гэдгээ ч ойлгохгүй, энэ бүхнийг дамжилгүйгээр , “дээгүүр нь харайгаад” шууд үр ашгийн тухай, үйлдвэр байгуулах гэрээ хийж, наймаа “үсэргэх” гэж оролдох нь юунд хүргэв гэдэгт дүгнэлт хийх, цаашилбал, төрийн дээд байгууллагын эрхэм түшээд, эрх мэдэлтнүүд нь ямарч үндэслэлгүйгээр таамаг төдий “зүйлд” тулгуурлан элдэв хувь хэмжээ “айлдах”, түүнийгээ хааны зарлиг мэт болгож хуульчлах оролдлогоо зогсоохгүй бол монгол улсыг сөгдүүлээд зогсохгүй, мөхүүлэхэд хүргэнэ гэвэл хэтрүүлэл болохгүй биз ээ. Ерөөсөө элдэв тоо, хувь хэмжээг үндэслэлгүй хуульчилах нь маш их эрсдэлтэй төдийгүй, уучилж, засаж болохгүй ноцтой алдаанд хүргэнэ. Дээр тайлбарласанаас, эдийн засгийн нүдээр харсан ч, өмчийг ялгаварлаж болохгүй гэх эрх зүйн үүднээс үзсэн ч, хувийн хөрөнгөөр хийсэн, улсын төсвөөр хийсэн гэж ялгаж салгаж, уурхайн үйлдвэрийн үр ашгийг хувиарлах зарчим байж болохгүй. Хэрэв тоо, хувь хэмжээ тавихыг хүсээд байгаа юм бол, өмч нь өөрөө биднийх гэдэгтээ тулгуурлаад, тал илүүг нь авна, , дийлэнхийг нь авна гэх хувилбар бас бий. Уурхайн-инженер-эдийн засагч, доктор С.Авирмэд, 99161685, ажил-325769 2008-01-30